صدانت

اخلاق و سیاست مناظره

سید حسن اسلامی اردکانی [1]

این مقاله اولین‌بار در فصلنامه حیات معنوی شماره ۷ منتشر شده است

درآمد

با این فرض آغاز می‌کنم که اخلاق و سیاست پیوندی استوار دارند. گرچه در طول تاریخ سیاست بارها به اخلاق از پشت خنجر زده است و حتی کسانی صراحتاً سیاست را جدای از اخلاق می‌دانند، با این حال، در مقام بحث‌های جدی‌تر سخن از سیاست «خوب» و «عادلانه» و مفاهیمی از این دست به میان می‌کشند که مستقیماً سر از اخلاق در می‌آورد و نمی‌توان این دو حوزه را از هم متمایز ساخت و دوگانگی را برتابید.[2]با این فرض می‌کوشم در این مختصر نگاهی به پدیده مناظره داشته باشم که در سنت علمی ما ریشه‌دار بوده است و در عرصه سیاسی به تازگی به ابزاری قدرتمند برای اثبات حقانیت خود و بی‌اعتبارسازی دیدگاه رقیب رایج شده است.

ایده اصلی من آن است که مناظره در مجموع قادر به اثبات درستی یا نادرستی یک دیدگاه علمی یا برنامه سیاسی نیست، حال آنکه به لحاظ اخلاقی مشکوک است. در نتیجه، لازم است که در قبال مناظره سیاست روشنی در پیش بگیریم و بکوشیم این سیاست خود خود وجهی اخلاقی داشته باشد. در این متن سیاست را به دو معنا به کار می‌گیرم. یکی به معنای خرد و دیگری کلان. هنگامی که سخن از «سیاست مناظره» به میان می‌کشم، مقصود برنامه اجرایی یا پولیسی[3] است. اما هنگامی که به سیاست اشاره می‌کنم، مقصودم همه فعالیت‌های اجرایی و کلان برای مدیریت جامعه،‌ مدینه یا پولیس،[4]به معنای یونانی آن است. در این معنا،‌ همه کسانی که در فضای عمومی و در جهت ارتقای جامعه سیاست‌گذاری می‌کنند یا سیاست‌های کلان را دنبال می‌کنند، کار سیاسی می‌کنند. اما پیش از ادامه بحث لازم است که دقیقاً مشخص کنم مقصود از مناظره چیست و چه تفاوتی با مفاهیم مرتبط و نزدیک به آن دارد. ادامه مطلب “مقاله سید حسن اسلامی اردکانی با عنوان «اخلاق و سیاست مناظره»”

نسبیت‌گرایی اخلاقی چیست؟ اهمیت و جذابیت این دیدگاه در چیست؟ مهمترین دلایلی که فیلسوفان و متخصصان علوم انسانی و اجتماعی برای تأیید این دیدگاه عرضه کرده‌اند، کدام است؟ آیا نسبیت‌گرایی اخلاقی موضعی قابل دفاع است؟ مهمترین انتقاداتی که بر این دیدگاه وارد شده است، کدام است؟

ادامه مطلب “سخنرانی آرش نراقی با عنوان نسبیت‌گرایی اخلاقی”

«بی‌عدالتی معرفتی»

گفت‌وگوی امید کشمیری با یاسر میردامادی

شاید امروزه برجسته‌ترین نمونه‌ی بی‌عدالتی استبداد باشد. استبداد به بیان ساده و سردستی یعنی احتکارغیر مشروع قدرت به ویژه قدرت سیاسی، که البته با خود انواع دیگر احتکار مانند احتکار قدرت اقتصادی و احتکار منزلت اجتماعی را هم به دنبال می‌آورد. اما نوع دیگری از بی‌عدالتی هم وجود دارد که علیرغم اهمیت‌اش به قدر گونه‌های مشهورتر بی عدالتی نظر عموم مردم و حتی متخصصان را جلب نکرده، و آن «بی‌عدالتی معرفتی» (epistemic injustice) است. ادامه مطلب “بی‌عدالتی معرفتی؛ گفت‌وگوی امید کشمیری با یاسر میردامادی”

حقوق بشر و مسئله نسبیت‌گرایی فرهنگی

آرش نراقی

مدافعان حقوق بشر برای این حقوق دست کم سه ویژگی مهم قائلند: اوّلاً- این حقوق جهانشمول هستند، یعنی تمام انسانها از آن حیث که انسان هستند، صرفنظر از نژاد، دین، ملیت، طبقه اجتماعی، جنسیت، قومیت و غیره، صاحب آن حقوق هستند؛ ثانیاً- این حقوق از اولویت اساسی برخوردارند، یعنی حداقلهای ضروری برای بهره مندی از یک زندگی کرامتمند و انسانی را مطالبه می کنند، و در غالب موارد وقتی که میان آنها و سایر حقوق یا ملاحظات تزاحمی پیش آید، این حقوق اند که ترجیح می یابند، و ثالثاً- اثبات آنها تکلیف آور است، یعنی به محض اثبات آنها مرجع یا مراجعی اخلاقاً (و در غالب موارد قانوناً) موظف به تأمین و تضمین آن حقوق هستند.

از سوی دیگر، منتقدان حقوق بشر غالباً آن حقوق را دست کم از دو حیث مورد انتقادات مهمی قرار داده اند. این انتقادات را می توانیم در دو گروه تقسیم بندی کنیم: (الف) انتقادات مفهومی، و (ب) انتقادات مصداقی. ادامه مطلب “مقاله آرش نراقی با عنوان حقوق بشر و مسئله نسبیت‌گرایی فرهنگی”

کتاب بررسی مسئله شر در آثار ادبی

مقدمه‌ از زهیر باقری نوع‌پرست:

زبان ما آکنده از تصاویر، استعاره‌ها و نمادهایی است که به‌وسیلۀ‌ آن‌ها به توصیف پدیده‌ها می‌پردازیم. این ویژگی زبان هم در زبان علم، هم در زبان دین و هم در زبان فلسفه و حتی در زبان روزمره قابل‌مشاهده است. یکی از بزرگ‌ترین منابع سوءتفاهم در زبانْ عدم توجه به این تصاویر، استعاره‌ها و نمادها و توصیفِ واقعیت پنداشتن آن‌هاست. ویتگنشتاین قائل بود که زبان ما لاجرم از این ویژگی‌ها برخوردار است و در نتیجۀ آن، دو رسالت برای فیلسوف قائل بود؛ اول اینکه تصاویری را که از تصویر بودنشان غافل شده‌ایم و واقعیت یا توصیف واقعیت می‌پنداریم شناسایی کند تا نسبت به کارکرد تصاویری که به کار می‌گیریم التفات داشته باشیم. دوم اینکه آگاه باشیم که می‌توان از تصاویر، استعاره‌ها و نمادهای جایگزین بهره برد و گاه به کار گرفتن این جایگزین‌ها به فهم بهتر از مسائل می‌انجامد. هر دوی این رسالت‌ها به کاهش سوءتفاهم و قرار گرفتن هر چیزی در جای خود می‌انجامد. ادامه مطلب “کتاب بررسی مسئله شر در آثار ادبی”

تأمّلی معناشناختی در گفتگوی دکتر سروش و استاد ملکیان راجع به ماهیتِ روشنفکری

رضا نقوی، دانشجوی دکتری فلسفۀ دین دانشگاه علامه طباطبایی

در گفتگوی اخیر میان استاد ملکیان و دکتر سروش سخن از چیستیِ روشنفکری و نسبت آن با حقیقت رفت. آنچه بیش از همه توجه مرا به خود جلب کرد، اشارۀ غیرِ مستقیمِ دکتر سروش به بحث «پارادوکس تحلیل» (paradox of analysis) و پاسخ استاد ملکیان به این اشکال بود. پارادوکس تحلیل یکی از مباحثِ مهمِ مطرح در فلسفۀ زبان و معناشناسی است که در خصوص هرگونه تعریفی، از جمله تعریفِ ماهیتِ روشنفکری، خود را جلوه‌گر می­کند و تا طرفین نزاع رأی منقّحی در این باب نداشته باشند پاسخ آنها به چیستیِ پدیدۀ مورد بحث به درستی فهم نخواهد شد. در این نوشتار تلاش خواهم کرد نشان بدهم، تا آنجا که من می‌فهمم، تعریف استاد ملکیان از ماهیت روشنفکری بر دیدگاه منقّح و قابل دفاعی در باب پارادوکس تحلیل مبتنی نیست و دست کم محتاج بازسازی و بازتقریر است. به نظر می­‌رسد، چنانکه خواهد آمد، این تعریف حتی با برخی از مواضعِ معناشناختیِ خود ایشان هم ناسازگار است. مخاطب اصلی این نوشتار خواننده‌ای است که اولا آشنایی اجمالی با مباحث فلسفه زبان دارد و ثانیا طالبِ تحلیل و دقت فلسفی در باب مسئلۀ مورد بحث است. ادامه مطلب “نوشتار رضا نقوی با عنوان «تأمّلی معناشناختی در گفتگوی دکتر سروش و استاد ملکیان راجع به ماهیتِ روشنفکری»”

نقد آمارتیا سن به جان رالز؛ دو راهبرد تحول‌خواهی

احمد میدری

آمارتیا سن در یکی از کتاب‌های خود به نام اندیشۀ عدالت The Idea of Justice) ) که در سال  2009 منتشر شده به نقد نظریۀ جان رالز پرداخته است.[1] همواره تصور می‌شد نظریۀ جان رالز، فیلسوف سیاسی بزرگ با نوبلیست اقتصاد مکمل یکدیگرند. جان رالز به‌عنوان یکی از فیلسوفان بزرگ سیاسی قرن بیستم و آمارتیا سن به‌عنوان یکی از اقتصاددانان بزرگ معاصر، هر دو در چارچوب نظری واحدی به بسط نظریۀ عدالت پرداخته‌اند. جان رالز نشان داد می‌توان در سنت لیبرالیستی از توزیع درآمد و ثروت یا همان عدالت توزیعی دفاع کرد و آمارتیا سن به تبیین رابطۀ آزادی با توسعه پرداخت و نشان داد آزادی سیاسی در کاهش فقر بسیار مؤثر است. یکی لیبرالیسم را با عدالت توزیعی آشتی داد و دیگری توسعۀ اقتصادی را با آزادی سیاسی. این دو را همراه با کنث آرو (Kenneth Arrow) در باب عدالت متأثر از جان رالز می‌دانند. به‌طور مثال سن می‌گوید: «من این توفیق را داشتم تا دربارۀ کتاب نظریۀ عدالت (The Theory Of Justice) پیش از انتشار آن نظر بدهم و از نظریۀ او بهره فراوان گرفتم. نظریۀ رالز همواره بر اندیشۀ من سایه انداخته است، اما اینک به نقص‌ها و نارسایی‌های اساسی در اندیشۀ عدالت رالز رسیده‌ام (ص: 84).[2]

کتاب اندیشۀ عدالت از یک‌سو به رالز تقدیم شده است و از سوی دیگر صرفاً نقدی به آرای اوست. آمارتیا سن سنت روشنفکری را به دو دسته تقسیم می‌کند: سنت استعلایی؛ (Transcendental) و سنت مقایسه‌ای یا تطبیقی (Comparative). ادامه مطلب “مقاله احمد میدری با عنوان «نقد آمارتیا سن به جان رالز؛ دو راهبرد تحول‌خواهی»”