با جام آتشین چو تو از در درآمدی / وسواس و غم چو دود سوی بام میرود
زآن باده دادهای تو به خورشید و ماه و چرخ /هر یک بدآن نشاط چنین رام میرود
(جلالالدین بلخی، کلیات شمس)
یکی از نتایج شیوع ویروس کرونا در جهان ترس و اضطرابی و وسواس روانی است که بسیاری از مردم یا به آن مبتلا شدهاند یا در حال ابتلا هستند و دلیل عمده آن اینست که هنوز درمان قطعی برای آن وجود ندارد. در واقع برای بسیاری از افراد ترس از ابتلا به کرونا مساوی ترس از مرگ است. از سوی دیگر، در حال حاضر، بهترین راه پیشگیری و بالا بردن سیستم ایمنی بدن است و ازآنجا که اختلالات روانی بویژه اضطراب و وسواس (از وسواس عملی در زمینه شستشو تا وسواس فکری در باب مرگ و …) بطرز معناداری بر روی سیستم ایمنی بدن تاثیر منفی میگذارد لازم است تا این اختلالات درمان شود. در این نوشتار تلاش برآنست تا با زبانی ساده و مناسب برای درک عموم راهها و تکنیکهای درمانی رهایی از اضطراب و وسواس با رویکردهای درمانی همچون شناختی-رفتاری ، استعاره درمانی ، ذهن آگاهی ، خانواده درمانی و… بررسی شود. روشهایی که در منزل توسط فرد بیمار (وسواس یا اضطراب) و یا به کمک افراد خانواده بمثابه مددکار به سادگی قابل اجراست. گرچه در موارد حاد اضطراب وسواس روانپزشک لازم است.
اختلال وسواس (Obsessive Compulsive Disorder یا به اختصار OCD ): در تعریف کلی در دو قلمرو (افکار و اعمال) فرد ظاهر میشود. اختلالی است اضطرابی که شامل وسواس (افکار) یا اجبارها در اعمال تکرار شونده است و زندگی روزمره فرد و فرد با اجتماع را دچار مشکلات بسیاری میکند (کاپلان:۷۵۳/۱و استکتی:۱۱). ویژگی این افکار و رفتارها این است که به شکل اجباری و بی آنکه فرد در کنترل آنها اراده داشته باشد دایماً تکرار میشوند و عود آنها ایجاد مزاحمت میکند. در باب نوشتار ما مرور عملی یا فکری واندیشیدن به اخبار مرگهای ناشی از کرونا، اندیشیدن اضطرابی و وسواسی در باب مرگ خود یا عزیزان، وسواس در شستشو، اندوزش و احتکار مواد بهداشتی، وسواس و ترس از ابتلا و احتمال آسیب زدن به دیگری، ترس وسواسی از ظاهر شدن (برای کارهای لازم بیرونِ منزل) در اجتماع (Social Phobia) و… همه و همه در صورتیکه ویژگی ذکر شده را داشته باشد، اختلال روانی محسوب میشود. باید توجه داشت ترس و اضطراب به خودی خود امر منفی نیست بلکه ضامن سلامت فرد است اما هنگامی که از کنترل خارج شود در قالب اندیشه و اعمال وسواسی دشمن تلقی میشود (یالوم:۲۷۰).
راه حلهایی برای درمان و رهایی از اضطراب وسواس
در نگاه کلی (درمانگرانی اگزیستاسیال)، اضطراب و وسواس به نوعی با مرگ و ترس از مرگ در ارتباط است؛ یعنی فرد وسواسی بخاطر ترس و اضطراب از مرگ دست به رفتار وسواسی می زند(همان:۸۲) تا به شکل موقت اضطراب خود را بنشاند. بهنظر میرسد حداقل در موارد بسیاری اگر بتوان بر ترس از مرگ چیره شد میتوان وسواس را هم درمان کرد. رویارویی با ترس از مرگ و غالب شدن بر آن البته احتیاج به فلسفهورزی و تعمّق دارد و راهحل سادهای بهشمار نمیرود.
درمان اول: درمان منطقی_هیجانی: که میتوان از رهگذر منطق و استدلال به آن اشاره کرد. در این درمان فرد به مدد خانواده و اطرافیان به بررسی تعمیمها و فرض ها و اشتباهات و احساسات منفی برخاسته از اضطراب می پردازد (استکتی:۵۳). فهرستی از باورهای نادرست که بیمار وسواسی با آنها در ارتباط است در پایان این نوشتار خواهد آمد. محض نمونه، فردی که دست زدن به اشیای بیرون منزل را مساوی ابتلا به ویروس کرونا و مرگ میداند و دایماً به تکرار شستشو میپردازد و یا افکار ابتلا به ویروس کرونا پیدرپی به او هجوم میآورد باید به شکل منطقی متوجه باشد که دیدگاه صفر یا صد (سیاه و سفید) در این باب بسیار فرض اشتباهی است. الزاماً قرار نیست همهی اشیای بیرون ناقل ویروس باشد. به فرض ناقل بودن و آلوده شدن دستها، با یکبار شستن با دقت ویروس از بین میرود. دیگر آنکه، در صورت ابتلا الزاماً قرار نیست هر مبتلایی بمیرد. نکته بسیار مهمی که معمولاَ مورد توجه قرار نمی گیرد و موجب اضطراب می شود اینست که در رویارویی با بیماری و بویژه ویروس کرونا نباید از استعارههایی همچون مبارزه با ویروس مهلک و کشنده و یا منکوب و سرکوب کردن ویروس شرور و مانند آن استفاده کرد. در معنای ساده استعاره یعنی تعبیر امری توسط امر دیگر. درمثال بالا شرارت به معنای جامع رذایل و خطاها در بیان ویژگی ویروس کرونا دانسته شده است و سرکوبی که ویژگی نظامی و ارتشی است برای بسط ویژگی آن استفاده شده است . به زبان تخصصیتر چندین فضای ذهنی در هم آمیخته شده اند (Fauconnier:63-71). این امر جز اضطراب کاذب در مواجهه با بیماری اثری ندارد. برای مثال اگر هم قرار است از ویژگی مبارزه در تعبیر استفاده کنیم باید گفت مبارزهایی در حد چند ضربه و جاخالی (به زبان کیکبوکسورها چند Duck، نوعی جاخالی و چندkick Low، ضربه نه چندان مهیب از ساق به پایین حریف). در کاربرد این تعابیر، خاصتاًَ، برای بیان بیماری به کودکان باید توجه بسیار کرد. در این خصوص میتوان از این تعبیر استفاده کرد: «رویارویی با کرونا بازی وسطی است»(که با جاخالی دادن میتوان برنده شد یا حتی امتیاز گرفت). چنانکه در فیلم «زندگی زیباست»(۱۹۹۷) به کارگردانی روبرتو بنینی، پدری که همراه پسر خردسالش اسیر شده است میکوشد تا تمام این اسارت و نهایتاً مرگ خود را برای پسرش یک بازی جلوه دهد و موفق می شود که کودک هیچ آسیب روانی و رنج اسارتی نبیند. سوزان سانتاگ در کتاب «بیماری بمثابه استعاره»، به لحاظ تاریخی، نشان میدهد که استعارههای نامناسب از بیماری سرطان باعث چه شرمساری و ناامیدی و مشکلات روانی برای بیماران سرطانی شدهاست (سانتاگ:۱۳۲). در برخی از شاخههای رواندرمانی (بویژه شناختی:Cognitive)واستعارهدرمانی (Metaphor Therapy) بسیار به این موضوع توجه میشود (Littelmore:356-7 and Kopp:133).
درمان دوم: ایجاد وقفه در فکر (Thought stopping): این روش میتواند توسط خود بیمار و یا به مدد اطرافیان اجرا شود. به این صورت که بیمار چشم خود را میبندد و یکی از اطرافیان سناریویی برای بیمار تعریف می کند که طی آن بیمار در موقعیتی وسواسی قرار میگیرد (مثلا در باب شستشو) و از بیمار خواسته میشود که در طی گوش دادن به سناریو هرگاه افکار وسواسی به سراغش آمد دست خود را بالا برد و هنگامی که دست خود را بالا برد مددکار میگوید: «بس کن» و به این وسیله فکر ناپدید میشود. سپس به بیمار خاطر نشان میکند که در جمع نمی توان این جمله را با صدای بلند ادا کرد؛ اما میتوان بتدریج این جمله را با توقف فکر ارتباط داد. در مرحله بعد درمانگر سناریو را بعلاوهی یک فکر وسواسی تعریف میکند و این بار هم با بلند کردن دست بیمار، درمانگر همان جمله را می گوید. مرحله بعد مانند قبل با این تفاوت که خود بیمار جمله یادشده را بیان می کند و در دفعات بعد بیمار به شکل ذهنی این جمله را در ذهن میآورد. کل زمان هر جلسه درمان بیست دقیقه و سه جلسه و بیشتر میتواند ادامه یابد(هاوتون:۲۱۸). در موارد دیگر نیز، اطرافیان هنگامی که مشاهده میکنند فرد به شکل مکرر و وسواسی درباب ابتلا و یا آمار کرونا سخن میگوید با وقفه انداختن در سخن او، مثلا تغییر دادن سمت و سوی حرف و …، بکوشند تا از ادامهدار شدن رفتار وسواسی فرد جلوگیری کنند.
درمان سوم: رویارویی (Exposure):
الف) رویارویی زنده (In-vivo exposure): در این تکنیک بیمار به مدد اطرافیان در موقعیت زنده یا واقعی افکار وسواسی(از شستشو و مواجهه با افراد و غیره) و اضطراب آور قرار میگیرد و علیرغم آنها از رفتار وسواسی اجتناب میکند. موقعیتهای اضطرابآور را ابتدا بهلحاظ اضطراب از صد تا صفر ارزش گذاری میکند (موقعیت مواجهه با مردم و یا رفتن به بیمارستان و …) و خود را در کم اضطرابترین موقعیت و سپس در موقعیتهایی با اضطراب بالاتر قرار میدهد و در همه جا از رفتارهای وسواسگونه اجتناب میکند و تنها به بهداشت سطح استاندارد کرونازدایی میپردازد. در حینی که میکوشد زمان شستشو، مقداراستفاده از مایع ضدعفونی را طی سه هفته به استاندارد برساند(هایمن:۱۳۱-۱۳۴). این روش برای کسانی که اضطراب بالایی دارند پیشنهاد نمیشود و بهتر است روش رویارویی تجسمی را اجرا کنند.
ب)رویارویی تجسمی یا خیالی (Imaged exposure ): در این روش افکار وسواسی بین چهار تا ده فکر (قحطی مواد بهداشتی، ابتلا به کرونا، مرگ عزیزان و یا مواجهه با بیمار کرونایی و …) با جزئیات توسط بیمار یا اطرافیان به تصویر کشیده میشود. چنانکه بیمار خود را در آن شرایط احساس کند و سپس از بیمار خواسته میشود تا به پیامدهای ناگوار این موقعیتها بپردازد. این رویارویی (هر جلسه یک تا دو ساعت در روز) آنقدر ادامه مییابد تا سطح اضطراب بیمار از تجسم چنین موقعیتهایی کاهش یابد (استکتی:۴۵-۴۴).
در شکل خود درمانگرانه بیمار می تواند فکر وسواسی خود را مثلا با گوشی موبایل به مدت سی ثانیه ضبط کند و بهمدت بیست دقیقه به آن گوش دهد بیآنکه هرگز تصمیمی در خنثیسازی آن افکار بگیرد. تا آن اندازه که سطح اضطرابش از شنیدن آن تصور و فکر پایینتر آید. در مراتب بعد افکار دیگر وسواسی را بعلاوهی آن فکر قبلی را ضبط کند و به همان روش آنها را گوش دهد؛ این بار، یک تا دو ساعت در روز. لازم است که حتی آن افکار را در شرایط استرسزا نیز بتدریج گوش دهد؛ مثلا کسی که از مواجهه با مردم در فروشگاه و … به شکل وسواسگونه اجتناب می کند آن را در فروشگاه گوش کند (هاوتون:۲۱۴و استکتی:۴۱).
درمان چهارم ذهنآگاهی (Mindfulness): نوعی تمرین برای تجربه «اکنون و دم» است. در این روش فرد در موقعیتی آرام (مبل و یا تختخواب)، با چشمان باز_ بسته، پس از سه نفس عمیق شروع به شمردن دم میکند. هنگام دم در ذهن خود عدد یک را می گوید و بعد به شکل طبیعی نفس را بیرون میراند. در دم دومی به همین ترتیب عدد دو تا به عدد ده برسد (به مدت پانزده دقیقه). درتمام این مدت اجازه دهید تا هر فکر و خیالی در ذهن مجال جولان داشته باشد. تنها به شکل استعاری خود را در ایستگاه قطاری تصوّر کنید که بر سکویی نشستهاید و افکار قطارهایی هستند که به ترتیب میآیند و شما تنها تماشاگر هستید. اندک اندک بکوشید تا آرامش و سکون را به نقاطی از بدن که حالت انقباض دارد تسرّی دهید. این تمرین میتواند در طی یکماه اثرات مطلوب خود را نشان دهد (هایمن:۱۹۲-۱۹۱).
در همه روشها به جز ذهنآگاهی، بهتر است فهرستی از افکار و رفتارهای وسواسی در دفترچهایی یادداشت شود و با نمره دهی از صفر تا صد در طی درمان سطح کاهش آنها بررسی شود. توجّه شود که این درمانها همه مبتنی بر جلسات و پیگیری منظم است و نباید پس از یکبار انجام رها شود. ضمن آنکه هر کس میتواند هر روش و سطح تاثیرگذاری آن را بر خود آزمایش کند.
در انتها فهرستی از افکار وسواس گونه و نادرست (همان:۱۶۲-۱۶۱) با رویکرد ابتلا به ویروس کرونا خواهد آمد.
مبالغه در خطر پذیری و آسیب: باید خودم و نزدیکان را ازخطر ابتلا در امان نگه دارم. حتّی کوچکترین احتمال با احتمال ۱درصد درست همانند احتمال ۹۹درصد است.
کنترل بیش از حد و کمال گرایی: باید تمام افکار و اعمال خود را به شکل تمامی کنترل کنم و بر آن تسلط داشته باشم و اگر حتی یک بار و یک کار از من مغفول بمانند مانند آنست که هیچ کاری انجام نداده ام. اگر نتوانم ذخیره سه ماه مواد بهداشتی را گردآوری کنم (وسواس اندوزش) حتما به مصائب زیادی مبتلا خواهم شد.
شک و تردید مستمر که الزاماً پایه منطقی و واقعی ندارد: به اندازه کافی بهداشت را رعایت نکرده ام. ممکن است مبتلا باشم و دیگری را نیز مبتلا کنم.
تفکر «اگر این طور بشودچه؟»: اگر مبتلا شوم چه؟ اگر کرونا دارم چه؟
تفکر جادویی: افکار فوقالعاده قدرتمندند. صرفاً فکر درباره امر بد و وحشتناک مانند ابتلا، قطعاً باعث اتفاق آن خواهد شد.
فاجعه‌سازی: اگر در فروشگاه درحوالی فرد مظنون به کرونا قرار گرفتم، قطعاً به بیماری مبتلا خواهم شد.
استدلال غیرطبیعی: پدیده ها می توانند از قوانین طبیعت سرپیچی کنند؛ ویروس میتواند فاصله های زیادی را درنوردد و یا حتی ممکن است در دراز مدت به الکل مقاومت نشان دهد!
سوگیری بدبینانه: اکر قرار است کسی مبتلا شود حتما از خانواده و اطرافیان من خواهد بود.
عدم تحمل اضطراب: نمی توانم اضطراب ابتلا داشته باشم حتی برای مدت کوتاهی و همین الان باید رهایی یابم.
استدلال هیجانی: حتما در معرض خطر ابتلا قرار دارم وگر نه اینقدر احساس اضطراب نمی کردم؛ و یا امروز احساس بدی دارم حتماً واقعه بدی در انتظارم است.
.
.
منابع و مآخذ:
استکتی،گیل و پیگت، تریزا: اختلال وسواس، جدید ترین راهبردی ارزیابی و درمانی، ترجمه حبیب الله قاسم زاده،ارجمند:۱۳۹۱
سانتاگ،سوزان: بیماری بهمثابه استعاره ایدز و استعارههایش، ترجمه احسان کیانیخواه، حرفه هنرمند:۱۳۹۳
کاپلان و سادوک (ویراست یازدهم): خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری/ روان پزشکی بالینی سادوک و دیگران،ج ۱، ترجمه فرزین رضاعی،ارجمند:۱۳۹۶
هاوتون، کرک و سالکووس کیس، کلارک: رفتار درمانی شناختی، راهنمای کاربردی در درمان اختلال روانی،ج ۱، ترجمه حبیب الله قاسم زاده،ارجمند:۱۳۹۷
هایمن، بروس و چری پدریک: رهایی از وسواس،کتاب راهنمای درمان وسواس برای بیماران، ترجمه حبیب الله قاسم زاده،ارجمند:۱۳۹۲
یالوم،اروین: روان درمانی اگزیستانسیال، ترجمه سپیده حبیب، نی:۱۳۹۳
Gilles Fauconnier: Mental Spaces: Aspects of Meaning Construction in Natural Language, Cambridge: 1994
Jeannette Littlemore, John R. Taylor and Contributors: The Bloomsbury Companion to Cognitive Linguistics, Bloomsbury: 2014
Kopp, Richard Royal: Metaphor therapy: using client-generated metaphors in psychotherapy, BRUNNER/MAZEL: 1995
.
.
عنوان: راههای درمانگرانه برای رهایی از اضطراب و وسواس ناشی از ابتلا به ویروس کرونا (COVID-19)
نویسنده: متین کاخساز
[email protected]
.
.