نصر حامد ابوزید (۱۹۴۳-۲۰۱۰) را می توان یکی از جنجالی ترین روشنفکران جهان معاصر عرب نامید. نوشته های او منجر به اخراجش از سمت استادی زبان و ادبیات عرب از دانشگاه قاهره و در نهایت تکفیر او و حکم ارتدادش شد. پس از مشکلات ایجاد شده برای او در مصر او به لیدن هلند رفت و در آن جا به مطالعاتش در باب قرآن ادامه داد. مهم ترین حوزه ی مطالعاتی و نظریه پردازی ابوزید قرآن بود و نگاه نسبتا نو او به این کتاب مقدس زمینه‌های تکفیر او را فراهم کرد.
کتاب “مفهوم النص: دراسه فی علوم القرآن” یکی از مهم ترین آثار اوست که اولین بار در سال ۱۹۹۰ در بیروت چاپ شد. در این کتاب او با مثال های مختلف و شواهد گوناگون و به تفصیل دیدگاه خود را در رابطه با قرآن ارائه می دهد. او در این کتاب موضوعات سنتی مورد بحث در باب قرآن نظیر مکی و مدنی، اسباب نزول و ناسخ و منسوخ را مطرح کرده، اما از دیدگاهی جدید آن ها را تحلیل می کند. او این موضوعات را به خدمت می گیرد تا نظریه ی خود را در بطن تمامی آن ها به جریان بیندازد و مقصود خود را بر تمامی مفهوم های سنتی قرآنی عرضه کند. نگاه ابوزید به متن قرآن نگاهی ادبی است. او قرآن را به مثابه یک متن (Text) می انگارد و ژرف کاوی های خود را با این پیش فرض جلو می برد.
خلاصه کلام ابوزید آن است که متن قرآن در دیالوگ فعال با فرهنگ و جامعه شکل گرفته است و این کتاب محصولی فرهنگی است. از منظر او قرآن به شدت متاثر از جامعه و فرهنگ و اتفاقات پیرامونی خود بوده است. ابوزید نقطه ی قوت هر شاهکار ادبی را پیوندش با واقعیت می داند و قرآن را نیز از این قاعده مستثنی نمی کند. او می گوید که هیچ متنی در خلا و فارغ از زمان و مکان خود شکل نمی گیرد بلکه هر متنی آینه ی زبان و فرهنگ مولف و مخاطبان خود است. البته باید توجه کرد که این رابطه ی قرآن و فرهنگ رابطه ای دوطرفه است نه یک مونولوگ یک طرفه، بدین معنا که قرآن بازتابی صرف و منفعلانه از واقعیت زمانه اش نیست. از دیدگاه او سیر توالی نزول قرآن به طوری است که ابتدا مناسبات با جامعه را به شیوه ای موثر بازسازی و پالایش می کند (که بیشتر در آیات مکی این رویکرد وجود دارد) و پس از آن که متن غالب جامعه شد در واقعیات اطراف خود اثر می گذارد (نظیر اکثر آیات مدنی). از دیدگاه ابوزید، قرآن هرچند که منشا وحیانی دارد اما متن آن در دیالکتیک با جامعه شکل گرفته است (البته نه به معنای هگلی آن). این دیدگاه ابوزید نسبت به متن مقدس نتایجی را در پی دارد که از آن جمله می توان به اعتباری انگاشتن فقه و احکام برآمده از قرآن اشاره کرد چرا که این دستورات برخاسته از آن جامعه خاص و در آن مقطع زمانی ویژه بوده است و با شناخت کامل و دقیق رابطه ی متن و جامعه می توان به خاستگاه های آن پی برد.
ابوزید آخرین بخش کتاب خود را به تحلیل دیدگاه های ابوحامد غزالی معطوف می کند. از دیدگاه او تصوف افرادی نظیر غزالی از دل دیدگاه های اشعری او بیرون آمده است. اشعریان قرآن را صفت ذات خداوند می دانستند و در پی آن بودند که از متن این کتاب مقدس راهی برای ارتباط با خداوند پیدا کنند. غزالی علوم دیگر نظیر فقه را که در آن زمان بهای بسیاری پیدا کرده بود در زمره ی علوم کم اهمیت تر قرار می دهد و هدف خود را معرفت الله معرفی می کند.. در این رابطه غزالی در کاری بی سابقه حتی قرآن را هم تقسیم بندی کرده و آیاتی را در حکم جواهر قرآن قرار داد که مهم ترین و ارجمند ترین پیام های قرآن در آن ها نهفته است. از دیدگاه او برای دریافت پیام نهفته در این کتاب باید از پوسته و قشر آن عبور کرد تا به لُب و مغز آن رسید. این فرآیند یعنی تاویل متن، و انتقال از عالم حس به ملکوت البته با گذر از منطقه ی خیال میسر است. در این میان بی تردید احلام و رویاها بهترین شاهد و نمونه برای فهم کیفیت تلاقی این دو عالم اند (ازین پس و به خصوص در دیدگاه ابن عربی، رویا و خواب جایگاه ویژه ای در تصوف پیدا کرد). غزالی از این نظرگاه به نوعی عالَم را به خواب و رویا تشبیه می کند و هرچیز را نیازمند تاویل و خوابگزاری می داند. بدین رو، زبان نیز ابزاری است برای تصویر و تجسید امور معنوی و همان طور که باید از عالم شهادت و حس به عالم غیب و ملکوت در فرآیند عروج خیالی صوفیانه رسید، همچنین باید از پوسته و قشر خارجی متن قرآنی که صورت آن است عبور کرده و به کُنه آن دست یافت. تاویل متن قرآنی برای رسیدن به معنای باطنی آن مشابه عمل تعبیر خواب است. بر این اساس همه ی واژه های قرآن همانند صورت هایی می شوند که آدمی در خواب می بیند. ظاهر قرآن صورتی مادی است که باید معنای نهفته در آن را کشف کرد.
کتاب مفهوم النص نصر حامد ابوزید توسط مترجم مبرز و قرآن پژوه، مرتضی کریمی نیا با عنوان معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن چاپ شده است. این کتاب توسط انتشارات “طرح نو” انتشار یافته است. کتاب علاوه بر متن مفهوم النص اضافات دیگری هم دارد. نامه ای از ابوزید مبنی بر اجازه ی ترجمه ی کتاب به کریمی نیا. همچین مقدمه ای اختصاصی از ابوزید برای خواننده ی ایرانی. در انتهای کتاب متنی با موضوع زندگی نامه ی مولف توسط مترجم و همچنین در حدود چهل صفحه مصاحبه ی اختصاصی مترجم با نصرحامد ابوزید چاپ شده است. از این منظر ترجمه ی فارسی کتاب، بسیار کامل است. به گفته ی مترجم، او در حین ترجمه ی کتاب پیوسته با ابوزید در ارتباط بوده و مشکلات و نافهمی های متن را با او در میان می گذاشته تا ترجمه ای کامل را به خواننده ی ایرانی ارائه دهد.
.
.
معنای متن، پژوهشی در علوم قرآن، نصرحامد ابوزید، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا
نویسنده: ایمان تاجی
.
.
ممنون، خداقوت
سپاس عالی