درسگفتارهای خداباوری و خداناباوری، علم و دین در فلسفهٔ ویتگنشتاین از زهیر باقری نوع‌پرست

زهیر باقری نوع‌پرست: نگرش ویتگنشتاین به خداباوری و خداناباوری با اغلب فیلسوفان متفاوت است و همچنین جایگاهی که او برای علم و دین در زندگی بشر قائل است با نگاههای رایج در مورد این دو پدیده تفاوتهای اساسی دارد. از این رو، اگر مایلید به شکلی کاملاً جدید و متفاوت به خدا، دین و علم بنگرید این درسگفتارها به شما توصیه می‌شود. در این جلسات به جایگاه دین،‌خدا و علم در فلسفهٔ ویتگنشتاین می‌پردازیم. این درسگفتارها بر مبنای کتابی است که به زبان انگلیسی نوشته‌ام و در دست چاپ است. این درسگفتارها به زبان انگلیسی است و زیرنویس فارسی دارند.

1- جلسهٔ اول: دین و علم

در این جلسات قرار است درمورد نگرش ویتگنشتاین به دین،‌ خداباوری و علم و طبیعت‌گرایی بپردازیم. در این ویدیو که نخستین ویدیو از این مجموعه است به بررسی امکان ارائهٔ تعریفی از دین می‌پردازم و سپس با بررسی متون برجای مانده از ویتگنشتاین به برخی از عناصر مشترک میان ادیان اشاره خواهیم کرد و آنها را بررسی خواهیم کرد. در این جلسه به رساله منطقی فلسفی و درسگفتارهایی در باب باور دینی نیز خواهم پرداخت.

2- جلسهٔ دوم: جادو و مناسک

در جلسهٔ گذشته به جایگاه دین در رسالهٔ منطقی فلسفی و درسگفتارهایی در باب باور دینی ویتگنشتاین پرداختیم، در این جلسه به «اشاراتی در پیرامون شاخهٔ زرین فریزر» است. این ملاحظات شامل نقدهایی است که ویتگنشتاین علیه جیمز فریزر و تصوراتش در مورد جادو، مناسک و دین طرح می‌کند. با بررسی این متن، تمایز میان علم و دین در فلسفهٔ ویتگنشتاین متاخر مشخص‌تر می‌شود.

3- جلسهٔ سوم: بازی زبانی

در این ویدیو ابتدا به مفهوم زبان در فلسفهٔ ویتگنشتاین متقدم خواهم پرداخت. سپس بررسی خواهیم کرد که چرا و چگونه ویتگنشتاین مفهوم بازی زبانی را پروراند. به بخش‌هایی از کتاب قهوه‌ای و پژوهش‌های فلسفی اشاره خواهیم کرد تا مفهوم بازی زبانی را با جزئیات بیشتری بررسی کنیم. با پرداختن به آزمایش فکری چوب‌فروش‌ها در فلسفهٔ ویتگنشتاین دو تفسیر رفتارگرایانه و هنجاری از بازی زبانی را بررسی خواهیم کرد.

4- جلسهٔ چهارم: گرامر

در این جلسه ابتدا به بررسی مفهوم گرامر در فلسفهٔ ویتگنشتاین متاخر می‌پردازیم. «گرامر» در بخش‌های متفاوت آثار ویتگنشتاین به کار رفته و نقش مهمی در فلسفهٔ او بازی می‌کند. نیاز است که ابتدا این مفهوم را بررسی کنیم تا بتوانیم گرامر بازی زبانی دین را دریابیم. از این رو، پس از بررسی گرامر به گرامر بازی زبانی دین و مفهوم خدا در فلسفهٔ ویتگنشتاین خواهیم پرداخت. مفهوم گرامر در فلسفهٔ ویتگنشتاین، شباهتهایی به مفهوم گرامر در فلسفهٔ نیچه دارد و به این شباهت نیز اشاره خواهیم کرد.

5- جلسه پنجم: ایمان‌گرایی

در این جلسه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت که آیا موضع ویتگنشتاین نوعی ایمان‌گرایی یا فیدئیسم محسوب می‌شود؟ کای نیلسن در مقالهٔ خود تحت عنوان «ایمان‌گرایی ویتگنشتاینی» که در سال ۱۹۶۷ آن را قلمی کرد، اتهام ایمان‌گرایی را علیه ویتگنشتاینی‌ها طرح کرد. آن مقاله با پاسخ دی.زد.فیلیپس و دیگر فیلسوفان مواجه شد و به بحث‌های داغی انجامید. در این جلسه بررسی می‌کنیم که فیدئیسم یا ایمان‌گرایی به چه معناست، ایمان‌گرایان چه کسانی بودند، منظور نیلسن از ایمان‌گرایی چیست و آيا می‌توان ویتگنشتاین را ایمان‌گرا نامید؟ آیا ایمان‌گرایی موضعی ضدعقلانی است؟

6- جلسهٔ ششم: خداوند

خداباوران معمولاً بر این باورند که خدا یک شخص است – یا موجود متشخص است – و همه‌کارتوان، همه‌چیزدان و خیر مطلق است. اما ویتگنشتاین و ویتگنشتاینی‌ها (به عنوان مثال دی.زد. فیلیپس) چنین تصوری از خدا را ناشی از سوتفاهم می‌دانند. در این جلسه به استدلال‌هایی که می‌توان از فلسفهٔ ویتگنشتاین علیه تصور متافیزیکی از خدا ارائه کرد، می‌پردازیم. اگر مایلید می‌توانید به مقاله‌ای که نوشته‌ام و در آن بر مبنای فلسفهٔ ویتگنشتاین استدلالی علیه متشخص بودن خدا پرورانده‌ام مراجعه کنید Wittgenstein and the Pseudo-Problem of Evil

7- جلسهٔ هفتم: نسبی‌گرایی

در کتاب «در باب یقین»، ویتگنشتاین دو بازی زبانی متفاوت را تشریح می‌کند. در یک بازی زبانی، برای فهم جهان مردم به هاتف، غیب‌گو، رمال، مرشد پیر یا کتاب مقدس خود مراجعه می‌کنند و در بازی زبانی دیگری مردم برای فهم جهان به علم مدرن، فیزیک، شیمی، بیولوژی مراجعه می‌کنند. آیا می‌توان از برتری یکی از این دو بازی زبانی نسبت به دیگری سخن گفت؟ یا نمی‌توان با بهره گرفتن از یکی از این بازی‌‌های زبانی بازی زبانی دیگری را نقد کرد؟ آيا بازی‌های زبانی ویتگنشتاین نتایج نسبی‌گرایانه دارند و باید بگوییم که با بازی زبانی علم نمی‌توانیم دیگر بازی‌های زبانی را نقد کنیم؟ در این جلسه به این پرسش‌ها می‌پردازیم و مشخص می‌کنیم که آیا ویتگنشتاین نسبی‌گراست یا نه.

8- جلسهٔ هشتم: علم‌گرایی

از برخی از سخنان ویتگنشتاین چنین برداشت می‌شود که او ضدعلم است. در این جلسه ابتدا این سخنان را بررسی می‌کنیم و سپس برخی از نگرش‌هایی که به طور کلی ضدعلم محسوب می‌شوند (خلقت‌گرایی و طراحی هوشمند) را مورد بررسی قرار خواهیم داد. پس از این، به بررسی علم‌گرایی خواهیم پرداخت. در این جلسه بر علم‌گرایی روش‌شناختی (یا طبیعت‌گرایی روش‌شناختی) تمرکز خواهیم کرد و در این جلسه به برخی از نقدهایی که می‌توان به این موضع وارد کرد اشاره خواهیم کرد. . به تفاوت‌های روش‌شناختی میان علوم انسانی و علوم طبیعی نیز خواهیم پرداخت و بدین منظور دیدگاه برخی از فیلسوفان – همچون راجر اسکروتن و پیتر هکر – نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

9- جلسهٔ نهم: طبیعت‌گرایی ویتگنشتاینی

در این جلسه به شرح طبیعت‌گرایی ویتگنشتاینی می‌پردازیم. برخی از مفسرین طبیعت‌گرایی ویتگنشتاین را طبیعت‌گرایی لیبرال نامیده‌اند. با بررسی طبیعت‌گرایی ویتگنشتاینی، علم‌گرایی و خداباوری ویژگی‌های دیدگاه ویتگنشتاین را بررسی می‌کنیم و‌ مباحث زیر نیز مطرح می‌شوند:

نقد ویتگنشتاین به روانشناسی و ایده‌ی ناخودآگاه فرویدی

روش‌شناسی فلسفه و علوم انسانی مدنظر ویتگنشتاین

مفهوم شباهت خانوادگی

10- جلسهٔ دهم: پیشرفت، اساطیر و ایمان

در این جلسه به وجه دیگری از بازی زبانی علم می‌پردازیم. ایدهٔ پیشرفت که معمولاً با علم‌گرایی تداعی می‌شود مورد بررسی قرار می‌گیرد. ویتگنشتاین مخالف ایدهٔ پیشرفت بود و در این جلسه دلایل وی و دلایلی که بر اساس دیدگاه او می‌تواند پروراند را بررسی می‌کنیم. سپس به نقش اساطیر در زبانهای بشری به طور کلی و در زبان علمی اشاره خواهیم کرد و در نهایت بررسی می‌کنیم که ایمان و اعتماد در بازی زبانی علم چه نقش و جایگاهی دارد..

11- جلسهٔ یازدهم: فلسفهٔ دین ویتگنشتاینی

در این جلسه ابتدا تصور ویتگنشتاین متاخر از فلسفه را مورد بررسی قرار خواهیم داد و اینکه آیا فلسفه از منظر او با دیگر انواع فلسفه تفاوت اساسي دارد یا خیر. سپس به معرفی فلسفه دین از منظر ویتگنشتاین خواهیم پرداخت و بعد از آن رابطه میان علم و دین موضوع بحث خواهد بود (از کتاب ایان باربور بهره خواهیم گرفت و چهار مدل تعارض، استقلال، ادغام و گفتگو را بررسی خواهیم کرد). رابطه دیدگاه ویتگنشتاین با هر یک از این چهار رویکرد به بحث گذاشته خواهد شد. در پایان پرسش‌هایی برای بررسی بیشتر طرح خواهد شد.