نوشتار حسین آخانی با عنوان «درختکاری، آری یا نه؟»

حسین آخانی- استاد گیاه‌شناسی دانشگاه تهران

همشهری، یکشنبه 26 بهمن 1399

هر روز از گوشه و کنار ایران از من می‌پرسند چه درختی بکاریم و من کمتر این سؤال را پاسخ می‌دهم. راستش اسفند که می‌شود دلم می‌لرزد چون می‌دانم به ندرت برنامه‌های درختکاری در ایران بر مبنای اصول علمی است. فلسفه درختکاری علمی به ما اجازه نمی‌دهد که هر جایی درخت بکاریم. ما معمولا به 4 دلیل درخت می‌کاریم؛ نخستین و مهم‌ترین آن درختان مثمر برای استفاده‌ غذایی مانند میوه و یا استفاده به‌عنوان الوار است؛ دوم درختکاری در فضای سبز شهری برای کاهش اثرات گرمایی، ایجاد سرسبزی و سایه در شهرها و زیباسازی؛ سوم درختکاری در محیط‌های طبیعی برای احیای جنگل‌های تخریب شده و چهارم، درختکاری برای ایجاد باغ‌های تحقیقاتی مانند باغ‌های گیاه‌شناسی و مشابه آن است. اخیرا دانشمندان باغ گیاه‌شناسی «کیو» 10 شرط طلایی را برای کاشت درخت اعلام کرده‌اند:

1- جنگل‌های موجود را حفظ کنید.

2- با مردم محلی در پروژه‌های درختکاری همکاری کنید.

3- بالابردن حداکثر ژینایی تنوع‌‌زیستی به‌منظور تامین اهداف چندمنظوره در برنامه‌های درختکاری.

4- انتخاب درستی در محل ترمیم جنگل‌های آسیب دیده داشته باشید.

5- تا جایی که ممکن است جنگل طبیعی را احیا کنید.

6- درختانی را انتخاب کنید که حداکثر تنوع زیستی را ایجاد می‌کنند.

7- درختانی را انتخاب کنید که در مقابل تغییر اقلیم مقاوم باشند.

8- قبلا برای هر کاری برنامه‌ریزی دقیق داشته باشید.

9- از تجربه‌ خود بیاموزید.

10- دستاوردهای خود را ارزشگذاری کنید که اگر ضررش از سودش بیشتر بود ادامه ندهید.

در این کوتاه نوشته نمی‌توان به تفصیل هر کدام از موارد عنوان شده را شرح داد. اما آنچه ما در ایران به‌عنوان درختکاری انجام می‌دهیم به ندرت یک یا چند مورد از این اصول طلایی را مورد توجه قرار می‌دهیم. برای بسیاری درختکاری در ایران بیشتر به مانند اجرای یک مناسک است که گویا حتما باید انجام شود. درصورتی‌که به‌جز بخش شمالی و غربی کشور که دارای جنگل‌های طبیعی است، کاشت درخت در بیشتر نقاط ایران در محیط‌های طبیعی کاری نادرست و مخرب است، به‌خصوص وقتی از گونه‌های غیربومی استفاده می‌شود. پوشش گیاهی« ایرانو – تورانی» که بخش وسیعی از کشور ما را در برگرفته است، مرکز تنوع بسیاری از گونه‌های غیردرختی است که خود را برای ماندن در چنین شرایط سختی سازش داده‌اند. در چنین محیطی ارزش یک بوته‌کلاه میرحسن و یا یک بوته گون نه‌تنها از یک درخت کمتر نیست که بسیار هم بیشتر است. کاشت درخت در چنین زیستگاه‌هایی یعنی تخریب خاک، محروم کردن گیاهان خودرو از منابع آبی و خاکی، نور و امکان ورود انواع آفت‌ها و گونه‌های مهاجم است. گاهی هم درختان غیربومی مانند سوزنی برگان باعث از بین رفتن ذخایر با ارزش ژنتیک شده و با تغییر پوشش گیاهی به سود گیاهان یکساله گندمیان شده در سال‌های پر باران آتش‌سوزی را تشدید می‌کند.