نگاهی به کتاب تاریخ فلسفه اخلاق، دستنامه آکسفورد
نويسنده متن معرفي: الهام یوسفی
در باب اهمیت تاریخ فلسفه در مطالعات فلسفی هر آنچه بگوییم تکرار سخن پیشینیان است. تاکنون آثار بسیاری در تاریخ فلسفه منتشر شده است؛ فردریک کاپلستون با مجموعه نُه‌جلدی مشهورش، آنتونی کنی، برتراند راسل، ویل دورانت، ویلیام ساهاکیان و برخی دیگر آثاری درخور توجه و مقبول در این حوزه منتشر کرده‌اند. این آثار به همه حوزه‌های فلسفه نگاهی تاریخی داشته‌اند؛ مثلاً آنتونی کنی در مجموعه چهارجلدی‌اش با نام تاریخ فلسفه غرب ذیل شاخه‌های گوناگون فلسفه دیدگاه هر فیلسوف در آن باب را جداگانه مطرح می‌کند. یا در مجموعه کاپلستون هر فصل به فیلسوفی اختصاص یافته و در آنجا دیدگاه آن فیلسوف در باب موضوعات مختلف آورده شده است. اما تا دو دهه اخیر به تاریخ‌نگاری مستقل در باب فلسفه اخلاق حتی در عرصه جهانی هم، به استثنای اثر هِنری سیجویک با نام Outline of History of Ethics[1]، توجه چندانی نشده بود. البته آثار درخور و معتبری، ولو انگشت‌شمار منتشر شده است، اما همگی حاوی تاریخ مختصر اخلاق هستند و جامعیت ندارند؛ کتاب متفکران بزرگ فلسفه اخلاق[2] که نشر لگا آن را منتشر کرده است، تاریخ فلسفه اخلاق غرب نوشته لارنس و شارلوت بکر[3] و تاریخچه فلسفه اخلاق السدیر مک‌اینتایر[4] از جمله آثاری از این دست هستند که به فارسی ترجمه شده‌اند. جای کتابی که به تک‌نگاری در تاریخ فلسفه اخلاق مختص باشد همیشه خالی بود و کمبود چنین اثری در فضای دانشگاهی، به‌ویژه برای دانشجویان رشته فلسفه اخلاق، کاملاً محسوس به نظر می‌رسید.
اخیراً انتشارات هرمس کتابی با عنوان تاریخ فلسفه اخلاق: دستنامه آکسفورد[5] به چاپ رسانده است؛ کتاب را دانشگاه آکسفورد در سال 2013 منتشر کرده است[6] و می‌توان آن را بسیار مهم و اولین اثر آکادمیک در تاریخ فلسفه اخلاق دانست؛ کتابی دقیق و جامع که در سه جلد، و سی و نُه فصل تنظیم شده و راجر کریسپ[7] ویراستاری‌اش را به عهده داشته است. کریسپ متولد 1961م. در انگلیس مدرس فلسفه در مرکز اوئه‌هیرو و استاد فلسفه اخلاق در دانشگاه آکسفورد است. وی به نگارش و ویرایش در حوزه فلسفه اشتغال دارد.
ترجمه این کتاب، که از طرح ابتدایی تا انتشارش دو سال به طول انجامید، تاریخ اخلاق‌شناسی را از هومر تا فیلسوفان اخلاق امروزی بررسی می‌کند. کتاب هرچند نگاهی تاریخی دارد، اما کریسپ می‌گوید در این اثر از همه نویسندگان خواسته شده است که نحوه ارتباط سخنان و استدلال‌هایشان درباره هر فیلسوف را با اخلاق فلسفی معاصر بیان کنند. نویسندگان هر مقاله نیز غالباً برایمان نام‌آشنا و از بزرگ‌ترین صاحب‌نظران در آن موضوع هستند. کریسپ در پیش‌گفتار می‌گوید این کتاب تاریخ اندیشه‌های اخلاقی یا همان تلاش عقلانی عالمان برای یافتن پاسخ پرسش اصلی اخلاق یعنی “چگونه باید زیست” است.
تاریخ فلسفه اخلاق شامل دیدگاه‌های بسیاری از متفکران، مکاتب و دوره‌های اصلی تفکر در اخلاق است. این اثر در دو بخش تنظیم شده است: 28 مقاله ابتدایی کلیت اندیشه یک متفکر یا یک جریان را بررسی می‌کند. از این میان، با توجه به اهمیت فلسفه اخلاق کانت، سه فصل به اخلاق کانتی و پساکانتی اختصاص یافته است.
یازده مقاله پایانی به تطورات موضوعات اخلاقی مانند اراده آزاد مطابق با توالی تاریخی توجه داشته است؛ نویسندگان پس از تحلیل مسئله نگاهی به موضوع در سیر تاریخ‌اش نیز کرده‌اند. کریسپ از روان‌شناسی اخلاق، به مثابه یکی از شاخه‌های مهم مباحث فرااخلاقی، نیز غافل نبوده است؛ مانند فصل سی‌ام و سی و پنجم که به این حوزه اختصاص دارد. به علاوه، یک فصل نسبی‌گرایی را بررسی می‌کند؛ بحثی که در فرااخلاق ذیل مبحث واقع‌گرایی و ضدواقع‌گرایی بررسی می‌شود. در بسیاری از متون فلسفی هم، نسبی‌گرایی، ضدواقع‌گرا در نظر گرفته می‌شود. کتاب به ماهیت زبان و اندیشه اخلاقی نیز، که یکی از شاخه‌های فرااخلاق است، توجه داشته است.
از نقاط قوّت کتاب می‌توان به گزینش مدخل‌های مناسب اشاره کرد. افزون بر آن، چکیده‌ای از هر فصل در ابتدای همان فصل آمده که بر اساس نسخه جداگانه این مقالات در تارنمای آکسفورد تهیه شده است. برخی فصل‌های کتاب به متفکرانی اختصاص یافته است که با وجود اینکه در اخلاق‌شناسی کمتر شناخته‌شده‌اند، اما در تفکر اخلاقی پس از خود اثر فراوان گذاشته‌اند؛مانند هومر و جوزف باتلر. اما گفتنی است که این اثر را باید «تاریخ فلسفه اخلاق متفکران غرب» دانست؛ زیرا بی‌آنکه نامی از فلاسفه اخلاق اسلامی برده باشد صرفاً به متفکران غرب توجه داشته است.
ترجمه کتاب به فارسی به دست گروهی از مترجمان و زیرنظر دکتر محسن جوادی انجام شده است. مقابله و ویرایش دو جلد ابتدایی اثر را نیز محمدحسین صالحی و جلد سوم را علی کوچکی انجام داده‌اند.
مقالات کتاب با «اخلاق هومر» آغاز می‌شود.
اما چرا کتاب تاریخ فلسفه اخلاق باید با هومرِ شاعر آغاز شود؟ به زعم کریسپ دلیل اول، اهمیت اشعار هومر در تاریخ فلسفه اخلاق است. کسنوفانسِ فیلسوف در این باره می‌گوید: «از آغاز همه طبق گفته‌های هومر آموخته‌اند». اشعار هومر مایه الهام بسیاری از فلاسفه، مانند افلاطون و ارسطو، شد. هومر در دو اثر مشهورش، ایلیاد و اودیسه، اشعاری روایی را آورده که قصه ایزدان و پهلوانان یونانی را روایت می‌کند. هرچند بسیاری از ترقی‌باوران[8] اخلاق هومری را ابتدایی می‌دانند، اما هنگام خواندن سروده‌های او، تصویری که هومر از اخلاقیات پیش می‌کشد پرسش‌هایی درباره اخلاق، مسئولیت اخلاقی، شرم، شجاعت و … در ذهن ایجاد می‌کند.
فصل نهایی کتاب نیز با نام «شکل‌گیری اخلاق عملی» تاریخ کلی اخلاق عملی را بررسی می‌کند. در این فصل بحث بر سر این است که در روزگارمان اخلاق عملی به‌شدت دستخوش آشفتگی است. شاهد این سخن نیز دیدگاه‌های فلسفی مختلفی است که رویکردهای مختلف متضمن آن هستند. نویسنده این مقاله، دِیل جِیمیسن، نهایتاً نتیجه می‌گیرد که تنوع فعالیت‌های گردآمده تحت عنوان «اخلاق عملی» از طیف وسیعی از منابع فکری و فرهنگی تغذیه می‌کند. او کوشیده است رابطه میان اخلاق عملی و رشته فلسفه را تبیین کند.
در نهایت، به عناوین کتاب نگاهی بیندازیم:
جلد نخست
- اخلاق هومری؛ راجر کریسپ. ترجمه سید حسن صالحی
- فلسفه اخلاق افلاطون؛ نیکلاس وایت. ترجمه محمد حیدرپور
- فلسفه اخلاق ارسطو؛ پاولا گوتلیب. ترجمه محمد حیدرپور
- اپیکور: اختیار، مرگ، لذت‌گرایی؛ فیلیپ میتسیس. ترجمه سید حسن صالحی
- کلبی‌گری و رواقی‌گری: کریستوفر گیل. ترجمه سید حسن صالحی
- شکاکیت باستان؛ ریچارد بت. ترجمه سید حسن صالحی
- فلسفه اخلاق افلاطونی در دوران باستان متأخر؛ لوید پ. گرسون. ترجمه زهرا توفیقی
- تومیسم؛ کالین مکلاسکی. ترجمه حمید بخشنده
- فرانسیسیان؛ تامس ویلیامز. ترجمه طیبه بخشنده
- اخلاق مسیحی متأخر: ترنس هـ. اروین. ترجمه مهدی گلزاری
- طبیعت، قانون و قانون طبیعی؛ ترنس هـ. اروین. ترجمه محمد کیوانفر
- فلسفه اخلاق در قرن هفدهم: خودیاری،خودشناسی و کوه شیطان؛ آرون گرت. ترجمه مهدی خسروانی
- روسو و اخلاق؛کریستوفر برترام. ترجمه سید حسن صالحی
- فایده‌باوری: بنتام و رشدال؛ رابرت شیور. ترجمه روح الله محمودی
جلد دوم
- عقل‌گرایی؛ ماریا روزا آنتونازا. ترجمه حامد قدیری
- شهودگرایی عقلی؛ فیلیپ استراتون-لیک. ترجمه علی کوچکی
- حس اخلاقی و اصالت احساس؛ جولیا درایور. ترجمه مهدی خسروانی
- فلسفه اخلاق باتلر؛ دیوید مک‌ناتن. ترجمه سید محسن اسلامی
- جایگاه هیوم در تاریخ فلسفه اخلاق؛ آنت بایر. ترجمه محمد حیدرپور
- آدام اسمیت؛ جیمز آر. آتسن. ترجمه مهدی گلزاری
- فلسفه اخلاق کانت؛ اندرو ریث. ترجمه مهدی خسروانی
- اخلاق‌شناسی کانتی؛ آتفریت هوفه. ترجمه مهدی خسروانی
- اخلاق‌شناسی پساکانتی؛ ریموند گوس. ترجمه مهدی خسروانی
- هگل و مارکس؛ تری پینکارد. ترجمه محمد کیوانفر
- جان استوارت میل؛ هنری آر. وست. ترجمه مهدی گلزاری
- سیجویک؛ بارت شولتس. ترجمه سید محسن اسلامی
- اخلاق ایدئالیستی در بریتانیا؛ دابلیو. جِی. ماندر. ترجمه علی کوچکی
- فلسفه اخلاق در سنت تحلیلی؛ جان دِی. ترجمه مریم یوسفی
جلد سوم
- اراده آزاد؛ درک پریوم. ترجمه جواد دانش
- عاطفه و عواطف؛ سوزان سُوِمِیِر، آدرین ام. مارتین. ترجمه ندا فشمی
- خوشبختی، رنج و مرگ؛ ریچترد کراوت. ترجمه مهدی خسروانی
- خودآیینی؛ جان کریستمن. ترجمه محسن جوادی
- خودگرایی، جانب‌داری و بی‌طرفی؛ برد هوکر. ترجمه مهدی خسروانی
- وجدان، احساس گناه و شرم؛ جان کاتینگهام. ترجمه علی کوچکی
- روان‌شناسی اخلاق و فضیلت؛ نانسی شرمن. ترجمه علی کوچکی
- عدالت، برابری و حقوق؛ جان تاسیولاس. ترجمه علی کوچکی
- سبک‌های نسبی‌گرایی اخلاقی: شجره‌نامه‌ای انتقادی؛ میراندا فریکر. ترجمه مهدی خسروانی
- مابعدالطبیعه اخلاق؛ دنیل استار. ترجمه سید محسن اسلامی
- شکل‌گیری اخلاق عملی؛ دیل جِیمیسن. ترجمه سید محسن اسلامی
[1] . این کتاب اولین بار در سال 1886 به چاپ رسید.
Henry Sidwick, Outline of the History of Ethics, Adamant Media Corporation (November 30, 2005).
[2]. انجی‌یر، تام، متفکران بزرگ فلسفه اخلاق، به‌کوشش کاوه بهبهانی، تهران: لگا، 1400.
[3] . لارنس و شارلوت بکر، تاریخ فلسفه اخلاق غرب، ترجمه گروهی از مترجمان، ویراسته محمود پاک‌روان، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1387.
[4] . مک‌اینتایر، تاریخچه فلسفه اخلاق، ترجمه ان‌شاءالله رحمتی، تهران: حکمت، 1396.
[5]. کریسپ، راجر، تاریخ فلسفه اخلاق: دستنامه آکسفورد، ترجمه گروهی از دانش‌پژوهان، تهران: هرمس، 1402.
[6] . Crisp , Roger(ed): The Oxford Handbook of the History of Ethics, Oxford University Press, 2013
[7] .Roger Crisp
[8] . مطابق این باور، انسان در بستر تاریخ به سمت جهانی بهتر حرکت می‌کند.