گرچه انسان مدرن در ساحت‌های مختلف وجودی (اعتقادات، احساسات و عواطف، خواسته‌ها و رفتار) با انسان سنتی متفاوت است اما اشتراکاتی هم با هم دارند و با آن‌که همه کتاب‌های مقدس ادیان و مذاهب در عصر سنت ظهور کرده‌اند به دلیل همین اشتراکات نمی‌شود گفت که این متون مقدس به کار انسان مدرن نمی‌آید و از سوی دیگر قوام انسان مدرن به عقلانیت است و اقتضای عقلانیت آن است که از پدیده‌ای تا وقتی اثبات نشده که دیگر از آن هیچ استفاده‌ای نمی‌توانیم بکنیم نباید از آن صرف‌نظر کنیم. بنابراین تا وقتی اثبات نشده که متون مقدس هیچ فایده‌ای برای انسان ندارد نباید از آن صرف‌نظر نمود و این پدیده هنوز اثبات نشده و بنابراین باید به متون مقدس توجه نشان داد گرچه پس از توجه می‌توان آن را رد یا قبول کرد. و از سوی دیگر مدعیانی وجود دارند که می‌گویند که از متون مقدس در مسائلی الهام گرفته‌اند یا در مسائل وجودی استفاده‌هایی کرده‌اند و عقلانیت حکم می‌کند تا دلیلی بر رد این سخن اقامه نکرده‌ایم از آن چشم‌پوشی نکنیم. بنابراین دلایل نمی‌توان از متن مقدس در عصر مدرن چشم پوشید.
برای اینکه اثبات کنیم که متن مقدس سودآور و در نتیجه قابل استفاده است (گذر از امکان سودآوری به سودآوری بالفعل) مشکلاتی وجود دارد که این مشکلات به تبع دو تلقی از کتاب مقدس به دو دسته تقسیم می‌شوند:
اولین دسته مشکلات مربوط به این ادعا است که «متن از جانب حق (= خدا) است». که اگر ثابت شود از جانب حق است حتماً حق هم هست. برای اثبات این ادعا سه گام باید برداشت: اول. اثبات حجیت معرفت‌شناسی (epistemology) وحی (revelation) با روش‌شناسی علوم عقلی و فلسفی. دوم. اثبات اینکه متن موجود خود وحی است به عبارت دیگر اثبات وثاقت تاریخی متن و عدم تحریف (زیادت و نقصان) آن با روش‌شناسی علوم تاریخی. سوم. نشان دهیم که فهم و تفسیری که ما از این متن داریم فهم درستی است.
دومین دسته مشکلات مربوط به این ادعا است که: «آنچه در متن مقدس آمده حق است». پیش از ورود به راه‌حل این مشکل باید گفت همه‌ی گزاره‌ها، از جمله گزاره‌های موجود در متون مقدس، به حصر عقلی بر سه نوع‌اند: ۱. گزاره‌های ناظر به فکت‌ها و واقعیت‌ها (x هست یا x نیست، x ویژگی p را دارد یا x ویژگی p را ندارد، x و y ارتباط r را با هم دارند یا x و y ارتباط r را با هم ندارند). ۲. گزاره‌های ناظر به ارزش‌ها (= مطلوب‌های ذاتی). ۳. گزاره‌های ناظر به تکالیف (obligations). برای اثبات «حق بودن» متون مقدس باید اثبات کنیم آنچه که در متن هست معقول است یعنی در زمنیه گزاره‌های نوع اول باید اثبات کنید که گزاره‌ی خردستیز در آن نیست و اگر گزاره‌های خردگریز در آن است خردگریز راجح است (دلایل دال بر پذیرشش بر دلایل دال بر نفی آن می‌چربد هر چند به طور قطعی آن را اثبات نمی‌کند). و در زمینه گزاره‌های نوع دوم و سوم (ارزش‌ها و تکالیف) باید اثبات کنیم افاده عملی (کارآیی) در زندگی ما دارند. اینکه این کارآیی و افاده عملی در چه حوزه‌ای از زندگی ما باید باشد بستگی به انتظار ما از دین دارد.
در دوران مدرن بیشتر از «حق بودن» متون مقدس دفاع می‌شود نه «از جانب حق بودن» آن. که این امر دو دلیل عمده دارد: ۱. گسترش ارتباطات و آگاهی ما از دیگر ادیان و متون مقدس به ما فهمانده است که متون مقدس به جز متون مقدس اسلام، یهودیت و بخشی از مسیحیت مدعی‌اند که حق‌اند و نه اینکه از جانب حق‌اند. ۲. پراگماتیسم یا عمل‌گرایی که به سودمندی یا فایده عملی چیزها در زندگی اهمیت می‌دهد. و این دیدگاه شیوع پیدا کرده است و مقتضای عقلانیت ابزاری هم همین است.
.
.
چکیده این سخنرانی(pdf): دانلود pdf
صوت این سخنرانی: بخش اول – بخش دوم
.
.
عنوان: متن مقدس و عصر جدید
سخنران: مصطفی ملکیان
در تاریخ: يازدهم مهرماه ۱۳۸۳
به دعوت: مرکز فعالیت‌های قرآنی دانشجویان ایران شعبه مشهد
در سالن اجتماعات دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد
.
.