نشست معرفی و بررسی کتاب «پرسشهای کشنده» اثر تامس نیگل پنجشنبه ۳۰ فروردین ماه 1397 به‌همت حزب اتحاد ملت ایران اسلامی (شیراز) برگزار شد. این کتاب ششمین اثر از تامس نیگل است که به فارسی ترجمه شده‌است. در این نشست مصطفی ملکیان و جواد حیدری مترجمان کتاب سخنرانی کردند.
ملکیان در این نشست با بیان اینکه یکی از مقالات کتاب پرسشهای کشنده درباره بی‌منطقی است و چون بحث مبتلابه جامعه ماست موضوع سخنم را به آن اختصاص می‌دهم، گفت: در ترجمه‌هایی که از آثار غربی انجام شده دو مفهوم آبزورد و نیهلیسم با هم خلط شده و هر دو به‌معنای پوچی ترجمه شده‌اند. این دو مقوله اگرچه با هم وجوه اشتراکی دارند ولی کاملاً با هم متمایز هستند و راه آن‌ها از هم جدا میشود.
وی ادامه داد: در کتاب «پرسشهای کشنده» آبزوردیتی معادل بی‌منطق ترجمه شده که به‌معنای نامعقولی و عدم عقلانیت است. آلبر کامو بزرگ‌ترین فیلسوفی است که این اصطلاح را رایج کرد. او می‌گفت این جهان معقول نیست به این معنا که اگر بخواهید آن‌چه را در جهان مشاهده می‌کنید با عقل بررسی کنید، خواهید دید که یا عقل جوابی برای آن ندارد و یا چندین جواب هم‌وزن دارد که انتخاب جواب از میان آن‌ها راحت نیست.
این پژوهشگر حوزه اخلاق افزود: انسان در زندگی چاره‌ای جز عمل‌کردن ندارد، خواه عمل ایجابی و یا سلبی، اما زمانی میتوان دست به عمل زد که مسأله‌ای برای شما مهم‌تر یا کم‌اهمیت باشد و یا به‌تعبیر کامو تا برای امور ارزش متفاوت قائل نباشیم دست به عمل نمی‌زنیم. اما عدم عقلانیت جهان این است که تنها واقعیات را به ما می‌گوید و درباره ارزش‌ها سکوت می‌کند و عقل در آن متحیر می‌ماند.
به‌گفته ملکیان، بنا به‌گفته کامو ارزش‌ها در جهان موجود نیستند و باید آن‌ها را جعل کنیم. تا این‌جا نیهلیست‌ها و آبزوردیست‌ها هم نظر هستند ولی از این‌جا به بعد راه دو خط فکری از هم جدا میشود چراکه نیهلیست‌ها معتقدند تمام ارزش‌ها با هم برابرند و نمی‌توان داوری کرد، ولی آبزودیست‌ها معتقدند که ارزش‌ها با هم مساوی نیستند. نیگل بر این باور است که عدم عقلانیت در زندگی این است که از سویی باید زندگی را جدی گرفت و از سوی دیگر اگر از بالا به زندگی نگاه کنیم می‌بینیم کل زندگی ما هم جدی نیست به تعبیر دیگر ما برای خودمان همه چیزیم و برای جهان هیچ.
وی با بیان اینکه این دو نگرش با هم در تضادند عنوان کرد: این اندیشه در عالم فلسفه نوظهور است و نسب آن به کامو و یا درنهایت به نیچه بازمی‌گردد اما در جاهای دیگری هم ردپای این نگرش را میتوان مشاهده کرد؛ یکی در عرفان که عرفا به‌جای منظر عقلانی از منظر عشق به جهان می‌نگریستند البته فقط در این قسمت دیدگاه عرفا به دیدگاه نیگل و کامو شباهت دارد. الهی‌دانان سلبی هم به بی‌منطقی جهان قائل هستند برای همین تنها صفات سلبی را به خدا نسبت می‌دهند که عقل به تعارض با آن حکمی ندهد و همچنین الهی‌دانان ایمان‌گرا که به مسائل غیرعقلانی ایمان می‌آورند و نیز الهیات آگنوستیک یا نمی‌دانم گو که معتقد بودند سؤال‌کردن تنها در امور دنیوی جایز است و در مورد امور اخروی نباید سؤالی پرسید.
ملکیان با اشاره به اینکه الهیات اراده‌گرایانه هم به حسن و قبح شرعی قائل هستند یعنی عقلانیتی حاکم نیست افزود: میتوان گفت باورمندان به دیدگاه عدم عقلانیت جهان ازآن‌جاکه عقل قدرتی است که با جهان معارضه می‌کند و جهان را عقلانی نساخته‌اند، دوباره تجدید حیات پیدا کرده‌اند. اما درعین‌حال که میتوان قائل بود به اینکه ارزش‌ها در جهان موجود نیستند ولی نمی‌توان گفت ارزش‌ها با هم برابرند. به‌نظر می‌آید اندیشه عدم عقلانیت جهان، اندیشه آینده‌داری باشد و جریان فلسفی جهان روز به روز به این اندیشه باورمند تر خواهد شد.
حیدری نیز در ادامه نشست با بیان اینکه در کتاب «پرسشهای کشنده»، نیگل سه مشرب فکری را میتوان مشاهده کرد گفت: نخست مشرب اگزیستانسیالیسم که شاید بتوان گفت نیگل اولین فیلسوف تحلیلی بود که مسائل اگزیستانسیالیستی را وارد فلسفه تحلیلی کرد. او مراد از اگزیستانسیالیسم را پرداختن به چهار مقوله مرگ، آزادی، معنای زندگی و ارتباط می‌داند. مسأله اخلاق سیاسی است، چراکه نیگل یکی از مهم‌ترین شاگردان جان رالز (مهم‌ترین فیلسوف سیاسی قرن بیستم و معنوی‌ترین فیلسوف سیاسی کل تاریخ غرب) محسوب میشود و نقش مهمی در تحول و بسط مباحث اخلاق سیاسی داشته‌است. سوم مسأله ذهن است. نیگل بزرگ‌ترین مخالف ماتریالیسم بوده و نقدهای جدی به آن وارد کرده‌است و یکی از مهم‌ترین افراد این حوزه به‌شمار می‌رود.
وی ادامه داد: اگر از بحث اول و سوم صرف‌نظر کنیم باید دید نیگل به‌عنوان شاگرد جان رالز چه دستاوردی در اخلاق سیاسی برای ما داشته‌است؟ نیگل بر این باور است که انسان خواه ناخواه درگیر مسائل سیاسی و دو عنصر مهم در آن یعنی تصمیم‌گیری (برای افرادی که در رأس یا میانه هرم قدرت هستند) و ارزیابی (برای ناظران و مردم) است. در عرصه سیاست با رفتار نهادی و رفتار فردی مواجه هستیم ولی ازآن‌جاکه رفتار فردی در سیاست کمتر بروز و ظهور دارد نیگل روی نهادها متمرکز میشود. به‌باور نیگل در عرصه سیاست چه برای تصمیم‌گیری چه برای ارزیابی با دو معیار برابری و یا جان‌بداری روبه‌رو هستیم.
به‌گفته حیدری، اگر نفع شخصی کنار گذاشته شود براساس تقسیم‌بندی نیگل سه تصور از برابری وجود دارد که براساس آن نهادهای سیاسی را میتوان مورد ارزیابی قرار داد و یا این نهادها می‌توانند تصمیم‌گیری کنند: نخست حق‌هاست که حق‌ها قیدوبندهایی بر عمل هستند که به انسان اجازه انجام‌دادن یا ندادن کاری را می‌دهند. تمام انسان‌ها ازآن‌جاکه انسانند واجد این حق‌ها می‌شوند و حصاری به دور فرد می‌کشند که حکومت اجازه ورود به آن را ندارد. این اندیشه مصونیت از تعرض را برای انسان به ارمغان می‌آورد و به‌دنبال صیانت از آزادی است که اصطلاحاً سیاست آزادی از آن به وجود می‌آید.
این مترجم با اشاره به مورد دوم فایده عنوان کرد: این مورد در تصمیم‌گیری‌ها مبنا عملی است که بیشترین شادکامی را برای بیشترین افراد جامعه به وجود می‌آورد و از آن به‌عنوان سیاست شادکامی یاد میشود. برابری‌طلبی نیز مورد سوم است که فوری و اضطراری‌ترین نیازهای محروم‌ترین اقشار جامعه ملاک سیاست‌گذاری و ارزیابی است و سیاست بهروزی را به ارمغان می‌آورد.
حیدری در پایان سخنانش گفت: ملکیان با طرح پروژه عقلانیت و معنویت زمینه طرح تصور سوم از برابری را در جامعه فراهم کردند تا سیاست بهروزی در عرصه اجتماعی سیاسی ایران فرصت بروز و نمود پیدا کند.
.
.
صوت سخنان مصطفی ملکیان در رونمایی از کتاب پرسشهای کشنده
صوت سخنان جواد حیدری در رونمایی از کتاب پرسشهای کشنده
.
.
شیراز . بیست و یکمین نشست گفتار و اندیشه
حزب اتحاد ملت ایران اسلامی (فارس)
30 فروردین ۹۷
منبع متن: خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)
.
.
اولاً، ترجمۀ فارسی عنوان این کتاب به دو خوانش راه میدهد: پرسشهای کُشنده (مهلک) و پرسشهای کِشنده (جالب / جلب کننده / جذاب). و حداقل، روی جلد کتاب هم مشخص نشده که منظور کدام است! و حتماً باید به عنوان اصلی کتاب نگاه کنیم تا بفهمیم:
Mortal questions
پس، عنوان کتاب کژتابی دارد.
ثانیاً، نکتۀ جالب توجه اینکه ترجمۀ صفت Mortal به کُشنده کاملاً تحت اللفظی است و چندان مناسب به نظر نمیرسد. ببینید! مثلاً عبارت Mortal sin ترجمه میشود به «گناه کبیره یا بزرگ» و نه گناه کُشنده! به همین قیاس، عنوان این کتاب را میتوان «پرسشهای بزرگ» ترجمه کرد.
با احترام.
ایراد را که علم دوست وارد کرده است، به جاست. من هم وقت عنوان کتاب را خواندم، به این فکر افتادم که کتاب در باره نقد اندیشه یا مسایل تفکر نقدی باشد. به هر صورت امید که بتوانم بخوانم.
پرسشهای نهایی
تامس نایجل