وطن‌دوستی در برابر ناسیونالیسم؛ دو سرمشق تعریف هویت اجتماعی

بر این مبنا بود که ارنست رنان تعبیری به نسبت فردگرایانه و کاملاً مدرن از ملیت به دست داد. او ملیت را، در واقع با این تعابیری که عنوان شد، بر مبنای سابقه‌ی دردهای مشترک تاریخی بازتعریف نمود. این بدان معناست که او خاطره مشترک جمعی را در مورد آنچه را که بر یک ملت گذشته، مبنا می­گرفت. او خواستِ ارادی با هم زیستن را مبنای تشکیل یک ملیت می­دانست و آن جمله مشهورش هم به همین نوشتار مربوط است که می‌گوید: «ملت همه­پرسی بزرگ روزانه­ای است برای نشان‌دادن میل به با هم بودن.»[۹]

از دید آلمان­ها، فولک یا مردم کسانی هستند که به یک ملت تعلق دارند اما این مفهوم برخلاف نگرش انگلوساکسونی- فرانسوی چندان فردگرا نیست و بر قرارداد اجتماعی تاکید نمی‌کند. بلکه همچنان خصلت خونی و نژادی قدیمی‌اش را حفظ می‌کند. قومیت، نژاد و زبان مشترک کلیدهای اصلی­ای هستند که مفهوم ناسیونالیسم آلمانی را ممکن می­کند. ناسیونالیسم آلمانی، در واقع به دلیل غیاب تمرکز سیاسی در این سرزمین، بیشتر به صورت یک واکنش در برابر توسعه­طلبی فرانسوی­ها شکل گرفت و به همین دلیل است که یکی از اولین متونی که این مورد می­بینیم، ‌متن هِردِر «خطابه­ای برای مردم آلمان»، است که در واقع واکنشی است به حمله‌ی ناپلئون به آلمان.

با وجود این در زمینه‌ی آلمانی هم تعریف مفهوم ملت، تعریفی زبان­مدارانه است. چیزی که در واقع مورد تاکید قرار می­گیرد، این است که ساختار فرهنگی و تاریخی و اسطوره­ای مشترک مردمان دستمایه‌ی اصلی پیدایش مفهوم ملت است. به همین دلیل است که درآلمان، جنبش­هایی که خودشان را پان­ژرمنی می­دانستند، بعد از انقلاب فرانسه و حمله‌ی فرانسه به آلمان رونق پیدا کردند، و هدف خودشان را وحدت زبانی و فرهنگی مردم آلمان تلقی می­کردند. هدفی که در دراز مدت قرار بود به وحدت سیاسی و اقتصادی این مردم منتهی شود.

برنامه‌ی پان‌ژرمن‌ها بازگوکننده و روشنگر بود. این برنامه دو محور اصلی داشت. یکی تدوین حقوق بومی آلمانی و دیگری پالایش زبان،­ که این دومی همراه بود با ثبت و تدوین عناصر زبانی و ادبی آلمانی و آفرینش عناصر جدید در این زمینه. بین سالهای ۱۸۳۵ تا ۱۸۴۴ بود که گروسیوس یک کتاب ۵ جلدی بزرگ و تاثیرگذار نوشت به اسم «تاریخ ادبیات ملل آلمان در شعر» که بسیار مهم بود و در واقع ادعای اصلی­اش این بود که یک روح جمعی عمومی و یک معنای تاریخی سنتی در میان مردم آلمان وجود دارد که با مردم لاتین متفاوت است و هویت ملی ویژه­ای را برای مردم آلمان به ارمغان می­آورد.

مساله­ای که پان­ژرمن­ها تا مدت مدیدی داشتند، یکی وجود مردم آلمانی زبان در سرزمین­های همسایه بود. لهستان، چکسلواکی و مثلا ناحیه‌ی آلزاس- لورن در فرانسه اقلیت چشمگیری از مردم آلمانی زبان را در خود جای می‌دادند، بی آن که خودشان کشورهایی آلمانی زبان باشند. مشکل دیگر، واگرایی و پیدایش زیرشاخه­های جدید زبان آلمانی بود که به گمان پان‌ژرمن­ها قدرت این فرهنگ- ملت را کاهش می­داد. همین روند دوم بود که زیرشاخه­های جدیدی مثل دانمارکی و هلندی را در داخل سپهر مردم ژرمن پدید ­آورد.

به طور خلاصه این طور به نظر می­آید که پیدایش مفهوم ناسیونالیسم مدرن در اروپا سه کانون اصلی داشته است: یک کانون کهن­تر که خودش را وارث فرهنگ و تمدن لاتین می­دانست و مدعی شکلی از احیای مفهوم امپراتوری روم بود. این کانون به برداشتی سنتی از مردم همسایه و هم‌زادگاه تاکید می‌کرد و در اسپانیا و پرتغال برای اولین بار در قالب سیاسی نوینی صورتبندی شد. در انتهای قرن پانزدهم میلادی موج فرهنگی و ادبی نوزایی در ایتالیا برخاست و با این جریان گره خورد.

دومین کانون در قسمت شمالی کانون قبلی -در فرانسه و تاحدودی هلند- شکل ­گرفت و بعداً در انگلستان و آمریکا نسخه‌های انگلوساکسونی خودش را پیدا ­کرد. این کانون دوم اتفاقاً می­کوشید تا بندناف خویش را با تعریف هویت لاتینی قرون وسطایی ببرد و خودش را به دوران کهن­تر یعنی دوران امپراتوران روم و فرهنگ کهن یونانی متصل کند. اگر اسپانیایی­ها و پرتغالی­ها خودشان را نماینده پاپ می­دانستند و هویت ملی خودشان را در زمینه‌ای دینی تعریف می­کردند، انقلابیون فرانسه و روشنگران انگلوساکسون خود را شورشیانی در برابر نظام فرهنگی قرون وسطایی می­دانستند و ارثیه خودشان را بیشتر به دوران کلاسیک روم و دوران تمدن باستانی یونان منسوب می­کردند.

چنانکه بحث کردیم، ‌این کانون دوم شکل­گیری مفهوم ملیت در اروپا بر دو مبنای تلفیق شده با همدیگر استوار بود یکی فردگرایی، نگرش حقوقی به مفهوم هویت، و مفهوم حق شهروندی بود که نتیجه‌اش شکل­گیری دولت یگانه فراگیری بود که بر مبنای آرای عمومی مردم شکل می‌گرفت. دیگری، نگرش رمانتیستی بود که  زبان و اساطیر و تاریخ مشترک را مهم می­دانست و نقش سیاسی مردم بزرگ را به عنوان آفرینندگان تاریخ ارج می‌گذاشت. ناپلئون از آن رو در تاریخ ظهور ملی‌گرایی نوین چنین نامدار شد که جمع­کننده هر دوی این گرایش­ها بعد از تثبیت انقلاب فرانسه بود. سومین کانونی که تا حدودی واکنش به انقلاب فرانسه محسوب می­شد، در آلمان شکل گرفت و به دلیل غیاب نظام سیاسی یگانه و متمرکز در این سرزمین­ها، بر نژاد، زبان و قومیت مشترک مردم و آداب و سنن و اساطیر مشترک تاکید می­کرد.

با این تفاصیل، روشن است که ناسیونالیسم اروپایی در تمام مسیرهای موازیِ تکاملی‌اش، در ویژگی‌هایی با نسخه‌های رقیب اشتراک داشت و بر این مبنا سرمشقی یکدست و فراگیر را بر می‌ساخت که شور ملی‌گرایانه‌ی فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، ایتالیایی ای اسپانیایی را به نسخه‌هایی محلی و موضعی از فراروایتی کلان‌تر بدل می‌ساخت. ویژگی‌های مشترکی که همچون نخ تسبیحی این روایت‌های محلی را به هم متصل می‌کرد را می‌توان در چهار سر فصل خلاصه کرد:

نخست آنکه تمام روایت‌های یادشده هویت را بر مبنای سوژه‌ی مدرن، یعنی منِ نوبنیادِ خودمختار و کنشگر و عاقلِ جدید تعریف می‌کردند و از این نظر زیربنای فلسفی‌شان بر دستاوردهای فکری برخاسته از جنبش نوزایی، عصر خرد، و انقلاب صنعتی نهاده شده بود.

دوم آنکه همه‌ی این روایت‌ها، چنانکه گفتیم، بسیار متأخر بودند. آغازگاه‌های دیرینه‌شان به حدود سال‌های انقلاب فرانسه در ۲۲۰ سال پیش بازمی‌گشت و صورتبندی‌اش به طور عمده طی قرن نوزدهم تحقق یافت.

سوم آنکه عنصر وحدت‌آفرینِ اصلی در این روایت‌ها، زبانِ مشترک و برخورداری از میراث تاریخی مشترکی بود که باز در زبانی ملی صورتبندی می‌شد. به عبارت دیگر، زبان مشترک عالم اصلیِ پیوند دهنده‌ی اعضای یک ملت قلمداد می‌شد و در جاهایی مثل مرز فرانسه با سوئیس یا ایتالیا که زبان شهروندان فرانسوی، ایتالیایی یا آلمانی بود، زبان‌های محلی به زور ریشه‌کن می‌شد تا جا برای رواج زبان ملی باز شود.

چهارمین نکته آنکه تمام روایت‌های پدیدارگشته از ناسیونالیسم، به شدت سیاسی بودند. این روایت‌ها یا مانند مورد فرانسه در جریان تحولی سیاسی و ظهور دولتی نوین صورتبندی و ظاهر می‌شدند و یا ظهور چنین دولتی را طلب می‌کردند و به سرعت به چنین سازماندهی سیاسی‌ای می‌انجامیدند. در عمل نسخه‌های تکثیرشده‌ی ناسیونالیسم در سراسر قرن نوزدهم در اروپا گسترش یافت و در نخستین سال‌های قرن بیستم به ظهور دولت‌های کوچک و بزرگ فراوانی انجامید که همگی بر محور زبان و ادبیات مشترک سامان یافته بودند، و هیچ کدامشان –به استثنای ایتالیا- سابقه‌ی تاریخی دیرپایی به عنوان یک کشورِ مستقل نداشتند.

مفهوم ناسیونالیسم در قرن نوزدهم مسیر تکاملی پیچیده‌ای را از سر گذراند و به عنوان سرمشقی مدرن و مستقر بر مفهوم تازه‌ای از انسان خودمختار و کنشگر، معمولا در تعارض با نهادهای سیاسی محافظه‌کار و سنن دینی قدیمی قرار می‌گرفت. در میان نظریه‌پردازان هم توافق نظر چندانی درباره‌ی حدومرز هویت ناسیونالیستی وجود نداشت. چنان که به عنوان مثال جان استوارت میل موقعی که در مورد تعریف ملت صحبت می­کرد، ملت را به عنوان مجموعه­ای از مردم در نظر می­گرفت که حاکمیتی مشترک داشتند و میل داشتند این حاکمیت مشترک را ادامه بدهند. به عبارت دیگر، او هم قرارداد اجتماعی را مبنا می­گرفت که یک مفهوم فرانسوی و روسویی است و در ابتدای کار نقش مهمی در پیدایش ملی­گرایی فرانسوی در دوران انقلاب داشت. این تعبیر به قدری ابهام داشت که بعد از انقلاب فرانسه، یک آمریکایی مثل توماس پین که نویسنده‌ی کتاب حقوق بشر هم هست، در ۱۷۹۲.م به عضویت کنوانسیون ملی فرانسه درآمد، بدون اینکه زبان فرانسوی بداند یا عقاید ناسیونالیستی‌اش درباره‌ی ضرورت استقلال آمریکا از بریتانیا و تابعیت آمریکایی‌اش مشکلی برای عضو شدن در یک سطح بالای نظام تصمیم­گیری ملی در کشور فرانسه داشته باشد.[۱۳]

این ابهام در مورد دلالت دقیق مفهوم Nation در حوزه‌های دیگری نیز نمود داشت. مثلا میل یکی از متغیرهای عمده برای تعریف ملت را جمعیت زیاد در نظر می­گرفت و معتقد بود که ایرلند یک ملت مستقل است چون جمعیت زیادی دارد. البته اینها مردمی بودند که در یک قلمرو جغرافیایی نزدیک به هم زندگی می­کردند و قرارداد اجتماعی مشترکی داشتند. این نگرشی بود که بعدها توسط ملی­گرایان ایتالیایی مثل ماتسینی (در سال ۱۸۷۵) نقد شد. این منتقدان بر این باور بودند که جمعیت به تنهایی برای تعریف ملت کافی نیست. در عین حال مثلاً همان حدودها یعنی ۱۸۴۳ می­بینیم که در لغتنامه‌ی گارنیه پاژه[۱۴] که در فرانسه منتشر می­شود، عنوان می­کنند که کشورهای پرتغال و بلژیک ملت محسوب نمی­شوند به این دلیل که مساحت سرزمینشان کم است و جمعیت کافی ندارند. به این ترتیب می­بینیم در این دوران، علاوه بر تاکیداتی که بر قرارداد اجتماعی و وجود دولت در زمینه فرهنگی فرانسوی انگلوساکسون وجود دارد، همچنان متغیرهای سخت­افزاری مثل مساحت کشور و شمار افرادی که در آن کشور زندگی می­کنند هم مهم تلقی می­شود.

نمونه‌ی دیگری از نااستواری مفهوم ملیت در این دوران در کتاب  ادوین کانان نمایان است. از دید او، مفهوم ملت در کتاب «ثروت ملل» آدام اسمیت، مجموعه‌ای از مردم را نشان می­دهد که طی صد سال آینده خواهند مُرد و بنابراین به افراد هم‌نسلی اشاره می‌کند که با همدیگر زندگی می­کنند. به عبارت دیگر، کانان معتقد است که مفهوم ملت معنی مرسوم امروزین در متون نویسندگان اقتصادگرای اسکاتلندی مثل اسمیت اصولاً وجود ندارد و آنها مفهوم Nation را به همان مفهوم سنتی قدیمی لاتینی خودش به معنی افرادی که هم­زمان و هم­مکان زاده شده­اند، به کار می­گیرند.[۱۵]

روایتهای رقیب از ناسیونالیسم اروپایی، چنان که گذشت، متاخر و دیرآیند بودند. این سرمشق نظری در اواخر قرن هجدهم پدیدار شد، در قرن نوزدهم به تدریج و گام به گام صورتبندی استوار و محکمی دست یافت، و تازه در دهه‌های آغازین قرن بیستم بود که در سیاست اروپایی نمودی نمایان یافت. در واقع نخستین جریان بین‌المللی متکی بر ناسیونالیسم مدرن، جنگ جهانی اول بود که در جریان آن ملتهای تازه تاسیس شده‌ی اروپایی و کانونهای تعریف ناسیونالیسم با یکدیگر در آویختند و به جنگی خونین دامن زدند. بخش بزرگی از ملیت‌های اروپایی، تازه بعد از جنگ اول جهانی و فروپاشی امپراتوری‌های اتریش-هنگری و عثمانی بر جغرافیای سیاسی غرب نمایان شدند، و همین‌ها بودند که بعد از وقفه‌ای کوتاه بار دیگر جنگی جهانی را تجربه کردند که باز هم ناسیونالیسم در کانون مرکزی آن قرار داشت. در جنگ جهانی دوم جبهه‌های متفاوت به ایدئولوژی‌های سیاسی گوناگونی پایبند بودند و رویکردهای متفاوتی به مفهوم ساماندهی اقتصادی و حقوق سیاسی افراد داشتند. با این وجود وقتی آتش نبرد تیز شد، باز هیجانِ برخاسته از هویت جمعیِ ناسیونالیستی بود که غلبه یافت و بهترین نمودِ این امر، بازگشت استالین به شعارهای ناسیونالیستی بود، که خود تا چند سال پیش از آن منادیانش را قلع و قمع کرده بود.

با این وصف، کارنامه‌ی ناسیونالیسم اروپایی چندان درخشان نیست. این روایتِ دیرگاه و تازه به دوران رسیده از هویت جمعی، از سویی گرانیگاه سازماندهی و تکوین دولت‌های مدرن در اروپا شد، و از سوی دیگر جنگ و خونریزی میان این دولت‌ها را رقم زد. ارکانی مانند زبان و نژاد به سرعت در آن تقدس یافتند، و جایگزین مفاهیم قدیمی‌ترِ قرارداد اجتماعی و شعارهای عصر روشنگری شدند. همین ناسیونالیسم بود که در دوران استعمار به هند و سرزمین‌های دیگر منتقل شد، و در دوران مشروطه نیز توسط روشنفکران ایرانی به سپهر تمدن ایرانی وارد شد.

دوم: ناسیونالیسم در ایران

بی‌توجهی درباره‌ی هویت ملی ایرانیان در گستره‌ی تاریخ، به ویژه با تقلید غیرنقادانه و پذیرش انفعالی آرای شرق‌شناسان و ایران‌شناسان اروپایی همگام بوده است. دانشمندانی که با وجود تخصص و دانش چشمگیرشان در زمینه‌هایی خاص از تمدن ایرانی، از بستر کلی آن بی‌خبر بوده و در هر صورت همچون ناظری بیرونی به زبان و ادب پارسی نگریسته‌اند. به همین دلیل، مثلا در کتاب نیولی –آرمان ایران[۱۹]– که بسیار هم مورد ارجاع قرار می‌گیرد، تاریخ ظهور ملیت ایرانی تا ابتدای عصر ساسانی جلو کشیده شده است، و نویسندگانی که گویا آشنایی کمتری با منابع ایرانی و متون کهن دارند، حتا این تاریخ را عصر صفوی -و برخی از قوم‌گرایان حتا تا عصر پهلوی- پیش کشیده‌اند.

البته تردیدی در این نکته نیست که در هر دوران تاریخی، به فراخور بستر اجتماعی و سیاسیِ آن دوران، صورتبندی خاص و ویژه‌ای از مفهوم ملیت ایرانی وجود داشته است. با این وجود با بررسی این دورانهای متفاوت و آن صورتبندی‌های پیاپی، آنچه چشمگیر است، شباهتها و پیوستگی‌هاست و نه تمایزها و گسستها. نگارنده در پژوهشی نشان داده است که مفهوم‌سازی برای هویت جمعیِ ایرانیان، و قالب‌بندی آن در چارچوب ملی‌گرایانه/ وطن‌گرایانه‌ی پیشامدرن، نخستین بار در ابتدای دوران هخامنشی انجام پذیرفته و در منابع پارسی باستان به صراحت صورتبندی شده و در تمام منابع بیرونیِ آن دوران (متون یونانی، عبری و هندی) با ساختاری همسان انعکاس یافته است.[۲۰]

این مفهوم‌سازی برای پاسخ به «مسئله‌ی ایرانی بودن»، از آن هنگام تا به امروز به شکلی پیوسته و مداوم جریان داشته است. در برشهای تاریخیِ بحرانی –مانند دوران حمله‌ی مقدونیان، اعراب، ترکان و مغولان- بیش از آن که با نفی و طرد نمادها و عناصر پیشین و جایگزین شدن‌شان با ساختهای تازه روبرو باشیم، شاهدِ افزوده شدنِ لایه‌های نو و غنی‌تر شدنِ همان استخوان‌بندی قدیمی هستیم، بی آن که مضمونهای قدیمی به شکلی جدی و زیربنایی وا نهاده شوند. بحث در این زمینه البته درازدامنه است و در این مختصر نمی‌گنجد. اما مقصود آن که مسئله‌ی هویت جمعی ایرانیان، چالشی نوظهور و تازه نیست که زیر تاثیر ورود مدرنیته به ایران زمین طرح و حل شده باشد. این مسئله‌ای دیرپا و کهنسال است که انبوهی از متون و شبکه‌ای بسیار پیچیده از نمادها و دال‌ها و زنجیره‌ای چشمگیر و گسترده از شخصیتها و نظریه‌ها و جریانهای فکری و جنبشهای اجتماعی در گستره‌ی بیش از بیست قرن بر محورش زاده شده‌اند، و هنگام اندیشیدن در این زمینه باید به کلیت این پیشینه و غنای این بافت معنایی توجه داشت.

سوم: ملی‌گرایی در برابر ناسیونالیسم

پیشینه‌ی کلیدواژه‌های توصیف کننده‌ی هویت جمعی در خزانه‌ی فرهنگ ایرانی بسیار دیرپاست و شبکه‌ای پیچیده از کلیدواژه‌ها را در بر می‌گیرد. تنها به عنوان یک نمونه، به کتاب «الملل و النحل» شهرستانی اشاره می‌کنم که نام خود را بر مبنای هواداران ادیان راستین و دروغین انتخاب کرده است. یعنی ملل در این نام، «پیروان ادیان راست» معنی می‌دهد و در مقابل نحل قرار می‌گیرد که به پیروان ادیان دروغیت منسوب است. شهرستانی در این کتاب می‌گوید مردم را می‌توان به اشکال گوناگون رده‌بندی کرد، و از طبقه‌بندی بر اساس چهار جهت جغرافیایی و هفت اقلیم یاد می‌کند. بعد می‌گوید راه دیگرش توجه به دین ایشان است، و بر این مبنا مردم به دو رده‌ تقسیم می‌شوند. یکی «اهل الدیانات و الملل» که خداپرست‌اند و چهار گروهِ مسلمانان و مسیحیان و یهودیان و زرتشتیان را شامل می‌شود. دیگری «اهل الاهواء و النحل» که فیلسوفان و دهریان و صابئیان و ستاره‌پرستان و بت‌پرستان و هندوها را در بر می‌گیرد.[۲۱] به این ترتیب روشن است که نزد شهرستانی، ملت دقیقا به معنای پیروان یک دینِ یکتاپرستانه بوده است. از سوی دیگر هم او می‌گوید که راه‌ِ دیگر رده‌بندی مردم، بر اساس «امت» است و بر این مبنا عجمان و عربان و رومیان و هندیان را برترین امتهای زمین می‌داند. باز اینجا معلوم است که مفهومی از هویت ملی –در معنایی نزدیک به ملتِ امروزین- نزد او وجود داشته و آن را با کلمه‌ی امت مشخص می‌کرده است.

کاربرد مشابهی را در کشف‌المحجوب می‌بینیم. ابویعقوب سجستانی در این کتاب می‌نویسد که هر پیامبری، پیامبران پیش از خود را تایید می‌کند. چون «امت‌ها» با دیدن این امر از دشمنی با ایشان دست بر می‌دارند و به سویشان جذب می‌شوند، و آنان که چنین نمی‌کنند و نسبت به آیین پدران‌شان تعصب دارند، آن ملت را حفظ می‌کنند و به جرگه‌ی ملتی نو نمی‌پیوندند.[۲۲] در اینجا هم باز دوقطبیِ ملت و امت را می‌بینیم و روشن است که در چهارم هجری که این کتاب نوشته می‌شده، امت مردمی خویشاوند و همسان را به طور عام و مستقل از دین نشان می‌داده و ملت بر دین و شریعت ایشان دلالت داشته است. کاربرد مشابهی را در تاریخ بیهقی هم می‌بینیم، آنجا که می‌گوید «کار جهان بر پادشاهان و شریعت بسته است و دولت و ملت دو برادرند … و از یکدیگر جدا نباشند.»

[10] Johann Heinrich Zedler

[11] Zedler, 1749.

[12] Volk