نگاهی به میراث دکتر علی شریعتی

 ماکس وبر مدرنیته را تجلی عقلانیت می‌داند و براستی هم انسان مدرن واجد ویژگی‌هایی است که تاریخ بشر در هیچ زمانی بدان نرسیده بود، مدرنیته اولین سرمنزلی است که انسان  بعد از طی دوران ارعاب، وحشت و خشونت بدان رسید و لختی برای خواندن و نوشتن و فکر کردن پیدا کرد.با این همه بعد از انقلاب کبیر فرانسه و در دوران مدرن و در جدال با آن، نظریاتی پیدا شدند که با بزرگ کردن عوارض ظاهری آن به ستیز با مدرنیته روی آوردند، مارکسیست، فاشیست، نازیسم ، نیهلیسم و غیرذالک، همگی دشمنان ناسپاس مدرنیته و عقل مدرن بودند، که به درجاتی مدرنیته را بد و شر می‌دانسته و به صورت آگاهانه و یا غیرارادی به رودررویی با مدرنیته کشیده شدند و یا حداقل موجبات جدال پیروان خود و توده‌های ناآگاه با مدرنیته را فراهم آوردند.

به هر صورت منورالفکرهای ایرانی هم به تبع یا به تقلید از طراحان اروپایی و صاحبان خرد دکارتی، به ترویج مفاهیم مدرنیته و ساختن بنیان‌های آن پرداختند. بسط مفاهیم مدرنیته در دوران قبل از مشروطه و با انجمن‌های غیبی، روزنامه‌ها آغاز شد. آزادی، وطن، ناسیونالیسم، عقلانیت و سکولاریسم همگی مفاهیمی بودند که قوه تفکر منوالفکرهای یوروسنتریکی -و در اصلاح آل‌احمد غربزده‌هایی- چون میررزاملکم خان، آخوند زاده، مستشارالدوله  را با به خود مشغول داشت و این تلاش‌های فکری موجبات قوام یافتن مشروطه را فراهم کرد.

روشنفکران مشروطه گریز

 در دوران بعد از مشروطه و بعد از شکل گیری دولت مدرن، وضع اما به گونه ای دیگر پیش رفت و جریان متفاوتی شکل گرفت. این جریان  در ستیز با فکر و عمل نخبگان مشروطه خواه تاثیر زیادی بر واقعیت عرصه سیاسی کشور ما داشته اند. می‌توان گفت که اگر مشروطه را حاصل مدرنیته و بسط مفاهیم آن بدانیم، حوادث بعدی اما به گونه ای رقم خورد که  نه تنها منادیان و سخنگویان این جریان سنخیتی با فکر مشروطه نداشتند، بلکه با تاثیرپذیری از جریانات مدرن ستیز، بنیان های فکر مشروطه را مورد تزلزل قرار داده و روند تاریخ معاصر را صورتی دگر بخشیدند.جلال آل احمد، علی شریعتی و چندتن دیگر از جمله این جریان نوظهور بودند. اندیشمندان مدرن سیاسی بیان می‌کنند، رفتارها و کنش هایی که از گروه‌های سیاسی و عقیدتی سر می‌زد، ریشه‌ی مستقیمی در نظرگاه آنان دارد و محال است که گروه‌های عقیدتی و سیاسی ریشه های فکری نداشته باشند و از هیچ پدید آیند.علی شریعتی از جمله نویسندگان  پر رهرویی است که به دلیل تاکید بر عمل اجتماعی و یا حداقل متمرکزشدن گفتارهاییش در حوزه عمل اجتماعی تاثیر زیادی بر تاریخ معاصر گذاشت.دکتر شریعتی با تاثیرپذیری از فضاش روشفکری پسااستعماری و اگزیستنسیالی چون فانون، سارتر، مارکس و  اسلام شناسانی چون …متفکری است که بیشترین تاثیر را بر فضای سیاسی-عقیدتی بعد از خود، در جهت عکس حرکت مشروطه، گذاشت. تبیین مولفه‌های موثر در شکل‌گیری جریانات مغایر با مشروطه، بدون بررسی نقش و تاثیر آموزه‌های استاد شریعتی ، به وضوح ناقص و ناکافی است.

علی شریعتی و عرفی گرایی از بین رفته

 اندیشمندی گفته بود که مدرنیته در ذات خود سکولار است و جامعه سکولار دین، کلیسا،کشیش و آداب و رسوم و عبادات دارد ولی اینها در امور قانون و قواعد حکومت و انتظامات دخالت نمی‌کند.ازجمله ویژگی های نظام مشروطه سکولار بودن نظام آن بود، به طوری که تاملات زیادی درمورد مفهوم آن صورت گرفت، با این همه این مفاهیم مدرن مورد مخالفت، روشنفکران از فرنگ برگشته که مسحور ایدئولوژی بودند، قرار گرفت.
استاد شریعتی به همراه روشنفکران همردیفی چون جلال آل احمد، در اولین قدم تکلیف خود را با مفاهیم فوق الذکر که بنیان های فکر مشروطه خواهان بود، روشن کردند و برای از میان بردن سکولاریسم که یکی از ستون های مدرنیته بود، صورت ظاهری از دین را به میدان پیکار سیاسی کشید، وی منظور خود از به کار گیری دین را اینگونه بر زبان می‌آورد:«نقش اساسی اسلام استخدام ایمان مذهبی در مسیر انقلاب است، و نه ارائه یک فلسفه سیاسی و فرهنگ انقلابی‌ای که از متن  اسلام یا مکتب تشیع برخاسته باشد..(مجموعه آثار ۲۷ / بازشناسی هویت ایرانی ـ اسلامی / ص ۲۴۶)، بدین گونه تمدن ایرانی –اسلامی و سنت اندیشه‌ای ما برای احضار ایدئولوژی کنارگذاشته شد تا مانعی بر سر راه ایدئولوژی نباشد و خلاصه تسلط انکارناپذیر علی شریعتی بر کلمات و مهارتش در استفاده از واژه ها و استخدام آنها به او امکان می‌داد تا به بهترین نحو و موثرترین وجه این نیروی خفته را به میان مبارزات روشنفکران و متن جهان سیاست بکشاند.

علی شریعتی و رسالت ادیان

 به طور کلی روشنفکران در کشورهای توسعه نیافته از تاریخ و مفاخر و امکانات سنتی خود استفاده کرده و از کیسه سنت برای انجام اهداف ایدئولوژیک خود هزینه های زیادی می‌کنند  و امکانات سنتی خود را متصلب می‌کنند، استاد شریعتی هم بیرون از این تلقی قرار نمی‌گیرد. در اثر تلاش‌های وی دین ماده ایدئولوژیک می‌گیرد و صورتی ایدئولوژیک پیدا می‌کند و برای پیکارهای سیاسی، آماده می‌شود.طبیعی است که شریعتی به تمام وجوه متکثر دین بی توجه بود و به منظور راهبردی کردن دین  سعی در از بین بردن برخی از وجوه دین که عاملی در جهت تسکین و تسلای مردم می‌شد، می‌کرد، با این همه یکی از پیروان شریعتی در  روزنامه مردمسالاری{ شریعتی، ۴ دهه پس از هجرتش} می‌گوید، کشف کرده که منظور شریعتی از بازگشت، نه بازگشت موجود در تحت تفکرات سیدقطب و سایر سلفی‌های تکفیری است، بلکه منظور شریعتی از بازگشت، برگشت به «خویشتن وجودی» و خودشناسی است البته نه بیرونی و ستیزه جویانه، بلکه درونی و عرفانی! غافل از آنکه استاد شریعتی پیش از آن تکلیف خود را به اهل عرفان مشخص کرده و آنان را مانعی در سر راه ایدئولوژیک کردن دین یافته است.وی  در جایی در انتقاد از خودسازی، ریاضت عرفانی و کاویدن عالم درون سخن می‌گوید واین امر را از ویژگی‌های هندیان می‌خواند و با اشاره به رابطه مولانا و شمش و حافظ و پیرمغان، و به طور کلی مذاهبی که به «خود» دعوت می‌کند، آنها را «انحرافی و افراطی» می‌خواند.مجموعه آثار/جلد 1/با مخاطب‌های آشنا،ص89.
شریعتی خود در جایی، مقصود خود را از بکارگیری دین {رسالت ادیان} را شرح داده و به‌طور علنی و واضح پروژه‌ی خود را که ماحصل کتاب «تشیع علوی و تشیع صفوی» است، تقلیدی از مارکسیسم معرفی کرده است.خود وی می‌گوید: «بزرگ‌ترین و فوری‌ترین کار به نظر من در زمینه‌ی اعتقادی و فکری، تدوین یک سیمای کامل از ایدئولوژی اسلامی است تا همانطور که اکنون برای یک مارکسیست… در هر سطحی چه کارگر کارخانه و چه استاد دانشگاه تصویر کلی ایدئولوژی و چهره اعتقادیش روشن است، وظیفه اش معلوم و مسئولیتش مشخص و جایگاه طبقاتی اش معین می‌باشد.برای نسل جوانی که به اعتقاد و مذهب اسلامی وابسته است نیز تصویر کلی ایدئولوژی اش روشن باشد تا بداند که کجاست، جهت و مسئولیت اش چیست، رابطه هایش با پدیده ها و واقعیت های زمان خودش چه می باشد و به هر حال جبهه دوستش، دشمنش، جهت مخالفش، روبرو و پشت سرش، دست راست و چپش کدامست.». (جهانی بینی توحیدی، ص۳و۴)
وی در اینجا به تبع مارکسیست‌ها، حل مشکل را در خودآگاهی و انقلاب  که عین پراکسیس است، می‌بیند و البته کار خود را تهیه یکی ایدئولوژی به مثابه یک دیدی که تکلیف فرد با دوست و دشمن خود روشن باشد، میداند.به زبان بهتر شریعتی دین را به مثابه یک عینک درمی‌آورد که وقتی فرد از آن استفاده می‌کند به صورت قطعی و یقیتی ارتباط و رویاریویش با افراد و جریانات مختلف مشخص می‌شود و این امر تبعات زیادی در جامعه ما داشت.

استاد شریعتی و مارکسیست

خوانندگان عزیز مطلع اند که مارکس در اثر خود کاپیتال، مبدع «جبر تاریخ مادی»بود. وی نزاع عوامل تولید و پرولتاریا-بورژوا را عامل حرکت تاریخ می‌دانست و از این طریق درصدد پیشگویی تاریخ جهان برآمد. چنین طرحی را ماتریالیسم تاریخی گویند.

استاد شریعتی از آنجا که در غرب درس خوانده بود و از جو فکری غالب آنزمان در دانشگاه های غرب مطلع بود، با استفاده از پکیج و قالب تفسیر مارکس از تاریخ، نظریه خود را ارائه داد. وی تفسیری از اسلام  و تاریخ را ارائه داد که جنگ و جهاد عنصر ذاتی و دال مرکزی آن را تشکیل می‌داد.علی شریعتی در تفسیر خویش از تاریخ و اسلام، مدعی وجود جنگ بین دو نیرو شد، او از جنگ بین هابیلیان-قابیلیان و نمرودیان-ابراهیمیان و فرعونیان و موسویان و… گفت و بدین طریق با ارائه تاریخی تخیلی-ادبی و دینی سعی در تئوریزه کردن جهاد داشت.

در اثر این سعی و تلاش فکری، «مفهوم جهاد» از قالب آسمانی که بین حق و باطل بود، به صورتی مادی و این جهانی درآمد و حالتی آنتاگونیستی می‌گیرد که  در بعد خارجی شامل ،  نزاعهای بین مستعمره-استعمار  و از نظر اقتصادی شامل  استثمار-مستضعف و در بعد داخلی شامل نزاع مجاهدین با طاغوت شد.

بدین گونه شریعتی با قالب بندی تاریخ، برای گروههای اجتماعی کارویژه تاریخی قائل می‌شد. وی به طور تلویحی به مخالفان فرعون و طاغوت  می‌گفت و البته منتقدات را هم در «استحمار{خریت}» می‌دید و مجتهدین آگاه را « اشرافیت دینی و زالوهای دین» خطاب می‌کرد و از روشنفکران مدرن هم با عنوان «غربزده» یاد می‌کرد که دچار از خودبیگانگی  شدند.بدین گونه وی به اسلام صورتی مارکسیستی بخشید.

علی شریعتی در جدال با مشروطه خواهان

یکی از ویژگی‌ های استاد شریعتی غرب ستیزی وی بود، موافقان و مخالفان وی شهادت می‌دهند که شریعتی با وجوه تمدن غربی سر سازگاری نداشت ، و این مخالفت را  از جنبه سیاسی که نسبت به سیاست های انگلیس در شرق صورت می‌گرفت به فکر و فلسفه  غربی هم تسری می‌داد، و در آخر به جنگ و جدال نظری با روشنفکران عصر مشروطه که نظر مساعدی نسبب به بنیانهای تمدن غربی داشتند، کشیده شد. دکتر شریعتی  با ادبیاتی آتشین نسبت به منورالفکرهای عصر مشروطه کینه گشایی می‌کرد و آنها را به دادگاهی که در حسینه ارشاد برپا کرده بود، احضار می‌کرد و در جلوی چشم عوامی که مست و مسحور ایدئولوژی بودند، با بدترین الفاظ می‌نواخت.

وی  درمورد سید حسن تقی زاده منورالفکر خردمند و اندیشمند مشروطه خواه  چنین می‌گوید  “… من در تمام این ملک، کسی را در مرتبه‌ای پایین‌تر از تقی‌زاده، شایسته‌ی دشنام نمی‌دانم، و این شیوه‌ای است که باید از قرآن بیاموزیم، چه، از میان آن همه دشمن‌ها و دشمنی‌ها، تنها نام یکی را به زبان آورده، آن ابولهب است که خودی بود و خیانت می‌کرد، خویشاوند بود و بیگانگی و دشمن‌کامی نمود…”مجموعه آثار ۱ / با مخاطب‌های آشنا / ص ۱۵۸این سخنان اگرچه نسبت به شخصیت بزرگی چون تقی زاده ایراد می‌شد  ولی دکتر شریعتی در واقع دراینجا با  بر زبان آوردن این سخنان نسبت به فکر و اندیشه منورالفکر مشروطه خواه،تصویه حساب می‌کند.تقصیر منورالفکرهای  مشروطه خواه این بود که همانند شریعتی اهل ایدئولوژی نبودند  و گناه بزرگترشان جد و جهد این گروه در نهادسازی و پیشبرد برنامه های سیاسی-فرهنگی خود از طریق بده-بستان با حاکمیت و توانشان در درک مقتضیات جامعه و نگاه مثبتشان به  غرب بود،امنورالفکرهای عصر مشروطه همانند روشنفکران چپ بعدی  حاضر نبودند، بقای خود را با فنای حکومت گره بزنند و به جنگ مسلحانه روی بیاورند.

ایدئولوگ معاصر در مصاف با فلسفه و حکمت غرب

 غربستیزی استاد شریعتی حتی دامن علم و فلسفه غربی و ارسطو را هم گرفت و در سخنانی نسبت به ارسطو چنین گفت : « کلیسا در افکار مذهبی خود منطق ارسطو را به عاریت گرفت و گرفتار جمود فکری گردید، منطق ارسطو از یونان به دنیای اسلام آمد و اسلام را نیز متحجر گردانید».اسلام شناسی، ص. 316وی در اینجا علت انحطاط مسلمانان را فلسفه یونانی معرفی می‌کند و  به تبع تلاشهای فکری فارابی و ابن سینا را بی اهمیت جلوه می‌دهد،وی در جایی «اسلام ابوذر» را در مقابل «اسلام ابوعلی سینا» بر می‌کشد و دومی را سرشار از خمودی و سستی و اولی را اسلام ناب و صریح و قاطع معرفی می‌کند.وی در جای دیگری در مورد «تعصب» سخن می‌گوید، وی این واژه را مظلوم ترین واژه در زمان خودش معرفی می‌کند و انسان را «حیوان متعصب» می‌نامد و تعریف فلسفی ارسطو از انسان«حیوان ناطق» را رد می‌کند و  ادامه می‌دهد که  «غرب نیرویش را متمرکز می‌کند تا این حصار محکم و حصن حصین{منظور تعصب} را بر گرد شرق فروشکند و آنرا با پایگاه تجدد مابی و شبه روشنفکری و آزاد‌اندیشی و اومانیسم و انترناسیونالیسم و منطق علمی و بینش عقلی و وسعت مشرب جهانی و صوفیگری مدرن یا روح فراماسونری و تساهل بازی و ولنگاریسم و… درهم کوبد(با مخاطب های آشنا ص 62)

بدیهی است که  چنین یورش های مرگبار به ستون‌های فکری مدرنتیه و ارزش‌های روشنگری و دستاوردهای تمدن انسانی که با رویاپردازی و استعاره‌های مذهبی حمایت می‌شد، به طور طبیعی پیروانی مصر نه تنها در میان مبارزین مارکسیست که به قصد الهام گیری عملی به سراغ این نوارها و گفتارها می‌رفتند بلکه در میان دانشگاهیان پیدا ‌کرد و سهم عظیمی در دوری جوانان از فلسفه و حکمت غربی داشت

علی شریعتی، شهید مطهری و گروه‌های ستیزه جو

به تازگی یاداشتی از علی مطهری نماینده مجلس دهم، در فضای مجازی دست به دست می‌شود که به طور واضح به واکاوی تاثیرات عملی نوشتارهای علی شریعتی  می‌پردازد.وی معتقد است که گروه فرقان وامدار تز «اسلام منهای روحانیت» علی شریعتی بود. مطهری نقل می‌کند که گروه فرقان از فرط تعصب نسبت به آثار دکتر شریعتی، در جلوی منزل مهدی بازرگان بمبی صوتی کار می‌اندازند، آن هم بدین خاطر که بازرگان و مطهری به نوشته ها و کتابهای علی شریعتی انتقاد داشتند و با نوشتن اعلامیه ای برخی از اشتباهات علی شریعتی را متذکر شدند.

در دوران معاصر جریانات روشنفکری تاثیر زیادی بر واقعیت عرصه سیاسی کشور ما داشته اند. صاحب  کتاب « خودسازی انقلابی» از جمله نویسندگانی بود که  با استفاده از تاریخنگاری تخیلی و با به کارگیری استعاره های مذهبی توانست، تاثیر زیادی بر جوانان بگذارد. وی توانست تفسیر جهادگرایانه خود از اسلام را علی رغم وجود نهادهای علمی  و مذهبی، به عنوان برداشتی حقیقی و ابوذرگونه فراگیر کند و از این طریق دین را به میان پیکارهای سیاسی بکشاند.شریعتی با پس زدن تفاسیر عارفانه و عاقلانه از اسلام و با تاکید بر نقش مذهب به عنوان راهنما  و چه بسا ابزار مبارزه، در روی آوردن گروههای مارکسیست به مذهب و آفرینش گروهای مسلح شبه مذهبی تاثیر زیادی داشته باشد. به عبارت دیگر شریعتی با کنار زدن تاریخیت امر دینی و فراخواندن دین اسلاف برای رفع نیازهای مبارزاتی، به ساخت ایدئولوژی شبه مذهبی نائل آمد که بنا به گفته تعداد زیادی از متفکران به طور مستقیم راهنمای عمل  گروههای مسلح شد.

ارتباط دکتر علی شریعتی با احزاب مسلحی چون مجاهدین خلق و فرقان نیازمند یک بررسی عمیق تاریخ است ولی اینکه وی نه به صراحت، اما به طور استعاری،مجاهدین خلق را مورد حمایت و ستایش قرار می‌داد و سرمش روشنفکران متعهد و مسئول و مسلمان می‌دانست، شکی نیست. تبیین مولفه‌های موثر در شکلگیری فرهنگ مقاومت در نزد گروه‌های مسلحی چون مجاهدین خلق و فرقان بدون بررسی نقش و تاثیر آموزه‌های علی شریعتی، به وضوح ناقص و ناکافی است.

مرتضی کاظمیان در کتاب بحران نظام سلطنتی، هژمونی و اقتدار چنین می‌نویسد«شریعتی که استاد تحریک احساسات نسل جوان بود، اکنون(در ابتدای دهه50)خود از اقدامات چریکهای مبارز بر سر شوق آمده بود. او هر دو نیروی انقلابی( مجاهدین خلق و فدائیان مارکسیست) را مورد حمایت تلویحی و استعاری قرار می‌داد»( مرتضی کاظمیان، 131384،ص162) استاد شریعتی  در جایی گفت که جنگ اصلی،نه میان مسلمان و غیرمسلمان که میان مسلمانان و زورگویان است،شریعتی همچنین تصریح کرد کسانی که مبارزین راه قسط و عدل {منظور مارکسیستها} را می‌کشند، ملحد و کافر و محارب هستند.شیعه (مجموعه آثار7)علی، تهران، سحاب کتاب،1358

اجمالا باید گفت که  استاد شریعتی قرائتی از اسلام ارائه داد که راهنمای عمل سیاسی گروهای مسلح شد، او اصولی چون جهاد و شهادت، عدل و امامت  را با تفسیری ایدئولوژیک دگرگون کرد و میتوان گفت مذهبی را ساخت که با عنوان تشیع سرخ، در مقابل تشیع صفوی و روحانیت سنتی که وی «زالوهای دین» خطابشان می‌کرد، قرار گرفت. طرحی ایدئولوژیک که شریعتی از دین  ارائه می‌داد، در قالب کتابهایی کوچک و نوارهای صوتی دراختیار مبارزین قرار گرفت و آنها را بی نیاز از هر گونه بحث و فحص خسته‌کننده‌ی روحانیت سنتی می‌کرد و عملا رودرروی نظام دینی سنتی و مجتهدین قرار می‌داد. ازین‌رو ایدئولوژی شریعتی عملا به مذهب مختار گروههای مسلح تبدیل شد و ساواک در گزارش خود آورده است:« در تحقیقاتی که از افراد خرابکار وابسته به گروه به اصطلاح مجاهدین خلق به عمل آمد،متفق القول اعتراف نمودند که آثار قلمی و سخنان دکتر شریعتی در جهت انحراف فکری آنان اثر بسزایی داشته است»شریعتی به روایت اسناد،ج3،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،1378،ص448

اکنون با سپری شدن 4دهه از عمر فکری علی شریعتی می‌توان در مورد این نویسنده پرکار و تاثیرگذار تاریخ معاصر قضاوت کرد.

.

---

.

طرحی از میراث یک روشنفکر

نگاهی به میراث دکتر علی شریعتی

نویسنده: صادق قیصری، پژوهشگر اندیشه سیاسی

.

---

.