بحث این ترم، شر و ارتباط مسئله ی شر به اوصاف الهی و مسائل تربیتی مترتب بر مسئله ی شر است، مسئله ی شر به یك لحاظ در فلسفه ی دین و علم کلام یك مسئله ی منحصر به فرد است. از قدیم الایّام تا زمان ما در باب این که آیا وجود خدا اثبات شده است یا نشده است، دائماً مشكل وجود دارد.
دیدگاه ها در باب اثبات وجود خدا
در این باب سه دیدگاه وجود دارد:
دیدگاه اوّل : وجود خدا اثبات شده است
مراد از اثبات، اثبات عقلی و فلسفی است؛ این افراد برای این که ادعای خود را اثبات کنند باید لااقل یك دلیل عقلی بر وجود خدا اقامه کنند که این دلیل عقلی در معرض هیچ گونه انتقادی واقع نشود، نه به لحاظ منطق ماده و نه به لحاظ منطق صورت، دارای هیچ گونه عیب و ایرادی نباشد.
دیدگاه دوم :وجود خدا اثبات نشده است
این دیدگاه میگوید کسی نتوانسته است وجود خدا را با دلیل عقلی اثبات کند؛ یعنی وجود خدا اثبات نشده است. کسی که این ادعا را دارد، برای اثبات مدعای خود، باید در همه ی ادله ای که بشر تا کنون برای اثبات وجود خدا اقامه کرده است، نقصهایی را نشان بدهد، اگر کسی بتواند این را نشان دهد که همه ی ادلهای که بر اثبات وجود خدا اقامه شده، بلا استثناء دارای ایراد است، میتواند بگوید که وجود خدا اثبات نشده است.
دیدگاه سوم : وجود خدا اثبات ناشدنی است.
این قول میگوید اصلاً نمیشود وجود خدا را اثبات کرد. قول قبلی درباره ی آینده سخنی نمیگوید، بلكه میگوید، تاکنون اثبات نشده است، ولی دیگر خبر نداریم؛ ممكن است در آینده، فیلسوف یا متفكری، ظهور کند تا بتواند دلیلی بدون عیب و نقص اقامه کند؛ اما قول سوم میگوید اثبات ناشدنی است؛ یعنی در آینده هم اصلاً انتظار نبرید که کسی بیاید که بتواند بر وجود خدا، دلیل عقلی اقامه کند. کسی که این ادعا را دارد، برای اثبات ادعای خود باید نشان دهد که خدا موجودی است که قوای ذهنی بشر، قدرت اثبات وجود او را ندارد. نه بشر سابق بلكه بشر لاحق نیز همینطور است که با این قوای ذهنی نمیتواند در راه اثبات وجود خدا کاری از پیش ببرد. بشر اگر بتواند ضعف همه ی ادلّه را هم نشان بدهد، باز هم هنوز نتوانسته است اثبات کند که اثبات ناشدنی است، بلكه باید یك چیز دیگری را هم نشان بدهد؛ یعنی نشان دهد قوای ادراکی ما آن قدر محدودیت دارند که نمیتوانند در راه اثبات موجودی مثل خدا کارآیی داشته باشند. البتّه راههای دیگری هم برای اثبات این مدّعا متصوّر است، از جمله راه پارادوکسیكال بودن مفهوم خدا، که ما وارد اینها نمی شویم…
فهرست
جلسه اول
برخی منابع در باب مسئله ی شر
طرح بحث این ترم
شر و ارتباط آن با بحث اوصاف الهی
دیدگاهها در باب اثبات وجود خدا
دیدگاه اوّل : وجود خدا اثبات شده است
دیدگاه دوم :وجود خدا اثبات ناشده است
دیدگاه سوم : وجود خدا اثبات ناشدنی است
دیدگاهها در باب عدم وجود خدا
اقوال متصوَر در باب عدم وجود خدا
خلاصه ی اقوال در باب وجود خدا
شر به مثابهی برهانی بر عدم وجود خدا
صفات ظاهراً متعارض خدا با وجود شر
صفات مورد وفاق
صفات غیر وفاقی
بیان برهان شر بر عدم وجود خدا
سنّت بحث در فلسفه و کلام اسلامی
ناسازگاری وجود شر با خیرخواهی علی الاطلاق الهی
بیان «توماس آکویناس
ورود به اصل استدلال «آکویناس
مقایسه ی استدلال «آکویناس» با دیگر استدلالها
استدلال بر ناسازگاری شر با هر سه صفت خدا
الف) سازگاری وجود شر با عدم وجود علم مطلق در خدا
ب) سازگاری وجود شر با عدم وجود قدرت مطلق در خدا
ج) سازگاری وجود شر با عدم وجود خیرخواهی مطلق در خدا
استدلال «اپیكور» در ناسازگاری وجود شر با برخی صفات خدا
تتمیم بیان «اپیكور
برهان بر ناسازگاری وجود شر با صفت «عدل الهی» خدا
برهان بر ناسازگاری وجود شرور با صفت «حكمت الهی» خدا
استدلال به دو صفت «عدل الهی» و «حكمت الهی» در غربیان
تحدید معنایی شر
تقسیمبندیهای شر
*تقسیم بندی اول شرور:تقسیمبندی چهارتایی
شرّ طبیعی
شرّ اخلاقی
شرّ عاطفی
شرّ مابعدالطبیعی
توضیحاتی پیرامون شرور عاطفی و مابعدالطبیعی
الف-توضیحات شرور عاطفی
موجودیّت ادراکی داشتن شرور عاطفی
انحصار درد و رنج در فاعل مُدرِک
انحصار ادراک درد و رنج در بُعد غیرجسمانی
تقسیم درد و رنج به «جسمانی و نفسانی» با تسامح همراه است
ب-توضیحات شرور مابعدالطبیعی
بیان «لایب نیتس» در شرّ مابعدالطبیعی
تدقیق در بحث
*تقسیمبندی دوم از شرور
تقسیم ثنایی
إشكال به تقسیم ثنایی
شرور طبیعی و اخلاقی از دیدگاه دین و نقد کلیّت آن
*تقسیمبندی سوم شرور
تقسیمبندی ثنایی دوم
*تقسیمبندی چهارم شرور
تقسیم ثلاثی
نقدی کلّی بر تمامی تقسیمبندیها
علت پدید آمدن إشكال شر در ذهن انسانها
شر در نگاه عرف
شر از دیدگاه فلاسفه و متكلّمین
تفاوت نگاه عرفی با نگاه کلامی و فلسفی در نگاه به شر
تمثیلی برای نظرگاه فیلسوفان و متكلّمان
إشكال بر دیدگاه فلاسفه و متكلّمان از دیدگاه عرف
جلسه دوم
سیر اجمالی سخن در این جلسه
عدم جامعیّت، إشكال برخی از راه حلها
عدم نیاز به وحدت پاسخ در إشكالات بحث شر
*راه حل اوّل : عدمی بو دن شرور
انگیزهی قائلان به این قول
فرق میان قول به معدوم بودن شر با عدمی بودن شر
مراد از امر عدمی
عدمِ نیاز به خالق در امر عدمی
بیان «علامه حلّی» در «کشف المراد
*نقد راه حل اوّل
نقد نقلی
نقد عقلی و فلسفی
اشكال اوّل: إشكال در تفكیك امر عدمی از امر وجودی
خَلط بحثهای فلسفی با زبانی
اشكال دوم:بررسی پیشینی یا پسینی بودن استدلال
بیان استدلال پسینی در عدمی بودن شر
إشكال بیان استدلال پسینی
استدلال پیشینی
نتیجه ی سخن بر مبنای پسینی یا پیشینی بودن استدلال
استدلال پیشینی در باب عدمی بودن شرور
إشكال استدلال پیشینی در باب عدمی بودن شرور
إشكال به شیوهی بیان قدما در باب عدمی بودن شر
إشكال سوم : فرض امكان وجود جهان بدون امور عدمی
نقل بیانی از «هیوم
جلسه سوم
مروری بر مباحث جلسهی گذشته
فرق معدوم و امر عدمی
فرق میان معدوم بودن شر با عدمی بودن شر
بیان دفع إشكال شر با قول به عدمی بودن شر
بیان إشكالی دیگر با پذیرش عدمی بودن شر و جواب آن
مروری بر إشكالات پیشین با پذیرش عدمی بودن شر
عدم وجود ملاکی مشخص برای تشخیص امر عدمی از وجودی
إشكال به بیان پسینی
مبنای قدما در استقرا
إشكال به بیان قدما در باب استقرا
بیان استدلال پیشینی در باب عدمی بودن شر
نقد استدلال پیشینی در باب عدمی بودن شر
إشكال بعضی از غربیان بر عدمی بودن شر
پاسخ به إشكال غربیان
إشكال بر پاسخ به إشكال غربیان
اشكال بر پاسخ به اشكال غربیان
إشكال اوّل
إشكال دوم
إشكال سوم
مروری اجمالی بر قول اوّل تا سوم در باب شر
*راه حل دوم : شر معدوم است
بیان قول دوم در حلّ إشكال شر
ریشههای شرقی نظریه ی عدمی بودن شر
زندگی به مثابه ی رؤیا
طرفداری از نظریهی عدمی بودن شر در غرب
مروری بر زندگی «خانم مری بیكر
إشكالات بر نظریهی هندوان
إشكال اوّل: ادعای بیدلیل
إشكال دوم: عدم حل کردن مشكل شرور
إشكال سوم: نفی خیرخواهی خدا
بیان خانم «مری بیكر
مقدمهی اوّل، تبعات علمی و عملی عصیان علیه خدا
استدلال خانم «مری بیكر» بر مقدمه اوّل
مقدمه دوم، «مایا» بودن عالم
نتیجهی دو مقدمه، بیان تقریر« بیكر
امتیاز تقریر «مری بیكر» بر تقریر هندوان
دائر نبودن بین همه یا هیچ
مصون ماندن از إشكال دوم بر هندوان
نقد نظریه «مری بیكر
إشكال اوّل
مدعای بیدلیل
جواب به إشكال اوّل
إشكال به جواب خانم «مری بیكر»: اعم بودن دلیل از مدّعا
إشكال دوم
ارجاع همه چیز به انسانِ گناهكار
جلسه چهارم
مروری بر مباحث گذشته
بررسی إشكال دوم از جلسهی پیشین
ارجاع همه چیز به انسانِ گناهكار
پیشفرضهای إشكال دوم
یك:اختیار و آزادی ارادهی انسان
دلایل پیش فرض اختیار
دلیل قدما
نقد دلیل قدما
نقد «جان استورات میل
مثال هیپنوتیزم
بازگشت به إشكال اوّل
دو:إشكال به اصل مختار بودن
مروری بر قول اوّل و دوم در باب شر
راه حل سوم
بیشتر بودن مجموع خیرات جهان از مجموع شرور جهان
تقریر اول قول سوم
فروض متصور دربارهی جهان هستی
بررسی فروض متصور
فرض اوّل: خیر مطلق
فرض دوم: خیر غالب
فرض سوم: خیر و شرّ مساوی
فرض چهارم: شرّ غالب
فرض پنجم: شرّ مطلق
جهانهای مخلوق
اثبات خیرخواهی خدا
إشكالات تقریر اول قول سوم
إشكال اوّل:ادعای بیدلیل
إشكال دوم: امتناع فهم خیر بیشتر جهان طبیعت
اوّل: عدم احاطهی علمی نسبت به جهان
دوم: نادرستی سنجش در جهت کمّی و کیفی
تقریر دوم از قول سوم
اشكالات تقریر دوم قول سوم
اشكال اوّل: عدم احاطهی علمی نسبت به همه ی موجودات
إشكال دوم:نادرستی سنجش در جهت کمّی و کیفی
إشكال سوم : مشكل استقرا
إشكال سوم به هر دو تقریر قول سوم
إشكال به عدم تأمین خیرخواهی خدا
پاسخ اوّل به إشكال سوم و نقد پاسخ
تأمین خیرخواهی خدا با توضیح حقیقت عالم طبیعت
پاسخ دوم به إشكال سوم و نقد پاسخ
حبّ ذات مانع بیان إشكال
ورود به قول چهارم در باب شرور
ضرورت وجود شر برای وجود خیر
بیان نكتهی مقدماتی در درآمد قول چهارم
دو تقریر از قول چهارم
جلسه پنجم
*راه حل چهارم
شرّ قلیل لازمه ی وجود یا درک خیر کثیر
تقریر اوّل قول چهارم
شرّ قلیل لازمهی «وجود» خیر کثیر
تقریر دوم قول چهارم
شرّ قلیل لازمهی «درک» خیر کثیر
منابع اسلامی و غربی قول چهارم
منابع اسلامی قول چهارم
بیان «غزالی» در «احیاء العلوم الدین
إشكال به بیان «غزالی
جُبرانگاه منقصتهای اخروی کجاست
پاسخ «غزالی» به إشكال
هر ضرر اخروی سودی است برای دیگری
إشكال به پاسخ «غزالی
چرایی لذت بهشتیان با شكنجه جهنمیّان
پاسخ «غزالی
تقدیم کامل بر ناقص عدل است
گفتوگوی صاحب «غُرَر و دُرَر» با «زکریای رازی
عدم کلیت قاعده ی عدل بودن تقدیم کامل بر ناقص
ادامه ی بیان «غزالی
تأییدات روایی قول چهارم
بیان «عین القضاه همدانی» در «تمهیدات
بیان «ملّا اسماعیل مازندرانی» در «ثمره الفؤاد فی نبذ بالمسائل المعاد
ریشه های قول چهارم در پیش از اسلام
بیان «خروسیپوس» در باب مشیّت الهی
بیان «افلاطون» در «ثئای تتوس
نقد تقریر اول و دوم قول چهارم در باب شرور
إشكالات مشترک بر تقریراول و دوم
إشكال اوّل: تنافی با علم و قدرت علی الاطلاق خدا
اشكال دوم: قلیل نبودن شر
پاسخ به إشكال دوم
ادعای بیدلیل
اشكال سوم
گرانباری وجود یا اداراک خیر کثیر با قول به ضرورت وجود یا ادراک شرّ قلیل
اشكال چهارم
تشكیك در قاعدهی «تقدیمُ الكاملِ علی الناقصِ عدلٌ
إشكال پنجم
بیرون بودن برخی موارد شرور از قاعدهی «تقدیم الكامل علی الناقص عدل
تقریر سوم از قول چهارم
علیّت شر برای خیر
عدم بهرهگیری تقریر سوم از قاعدهی «تقدیم الكامل علی الناقص عدل
نقد تقریر سوم قول چهارم
اشكال اول : إشكال «جان استوارت میل
از شر، شر میزاید و از خیر، خیر
جلسه ششم
اشكال دوم بر قول به عدمی بودن شر با توجه به قول چهارم
عدمِ وجودِ ملاک برای بازشناسی امرِ وجودی از عدمی
مروری بر مباحث گذشته
نقد «جان استوارت میل» بر تقریر سوم قول چهارم در مسئله ی شر
إشكال دوم بر تقریر سوم از قول چهارم
منافات داشتن با قدرت مطلقهی خدا
تنافی قول «جان استوارت میل» با مبانی ادیان
پاسخ به اشكال دوم از تقریر سوم قول چهارم
پیچیدگی نظام علّی معلولی
نقد پاسخ به اشكال دوم
بیشتر بودن خیر منتج از شرور
تقریر چهارم قول چهارم در باب شرور
ضرورت وجود شر برای وصول به خیر
تقریر «دیوید هیوم» از تقریر چهارم قول چهارم
مثال دیگر «هیوم» برای تقریر چهارم و نقد آن
اشكالات دیوید هیوم به این تقریر
پاسخ اوّل «هیوم» به إشكال
پاسخ دوم «هیوم» به إشكال
پاسخ سوم «هیوم» به إشكال
نقد إشكالات «هیوم
نقد اجمالی
نقد تفصیلی
غفلت از صفت خیرخواهی خدا
پاسخ به نقد بر هیوم
چرایی تنافی خواست و مصلحت انسان
جمعبندی راه حل چهارم
راه حل پنجم در باب شرور
دیگرگونه دیدن جهان
اشكالات قول پنجم
إشكال اجمالی به قول پنجم
مدعای بیدلیل
جواب به إشكال اجمالی قول پنجم
برخی قائلان به قول پنجم
منابع اسلامی
سخن «غزالی» در کتاب «احیاء علوم الدین
قول «بغدادی» در «الفَرقُ بَینَ الفِرَق
قول «شهرستانی» در «المِلَل وَ النِحَل
قول «عین القضات همدانی» در «نامهها
سخن «ابو منصور ماتریدی» در کتاب «التوحید» و سخن «دمیری» در «حیات الحیوان الكبری
منابع مسیحی و غیر اسلامی
سخن قدیس «ایرنائوس» و «خروسیپوس» رواقی
جلسه هفتم
مروری بر مباحث جلسه پیشین
قول پنجم در باب شرور:دیگرگونه دیدن جهان
دو تقریر مهم قول پنجم
تقریر اوّل قول پنجم
جهان محلّ استكمال، نه شادخواری
تقریر دوم قول پنجم
عدم ملازمت خیرخواهی خدا با خیرخواهیِ انسان
نقد قول پنجم
إشكال در ناحیه ی دلیل
إشكال اوّل:نقد ناپذیری
اشكال دوم:فرض شقّ ثالث، جهان آسایشگاه تن و محلّ استكمال روح
تقریر «دیوید هیوم» از شقّ سوم
پاسخ به إشكال دوم: عدم امكان وقوعی
اشكال سوم:ساختار عالم منافی استكمال روح است
پاسخ به اشكال سوم
همواری عالم، منافی استكمال روح است
اشكال چهارم:إشكال « ج. ال. مكّی » در کتاب «معجزهی خداباوری
عدم تعیین مصداقی بالمآل در مورد سرانجام خیرِ شرور
*راه حل ششم:ارجاع شرّیت شر به ادراک انسان
فرق راه حل ششم با سایر پاسخها
فرق راه حل ششم با قول به معدوم بودن شرور
قرابت راه حل ششم با مفادّ برخی آیات قرآنی
راه حلّ ششم به بیانی دیگر
نقد راه حل ششم
إشكال اوّل
شقوق متصوَر در مراد از خیر و شر
بیان إشكال، بر مبنای خوشایند بودن خیر
خلاف واقع بودن
بیان قرآن در خلاف بودن مدعای راه ششم
بیان إشكال بر مبنای موافقِ مصلحت بودنِ خیر
نفی خیرخواهی علی الاطلاق خدا
پاسخ به إشكال اخیر
بیراهه رفتن جهنمیان منافی خیرخواهی علی الاطلاق خدا
بیان روایت نبوی و قول اشاعره
ممكن الوجود بودن اراده های انسانی
اشكال دوم :نفی مطلقِ خیرخواهی خدا
اشكال سوم :قول به تقابل «ملكه و عدم» میان خیر و شر
جلسه هشتم
*راه حل هفتم :دفاع از راه اختیار یا دفاع از اختیار
ابتنای راه حل هفتم بر حصر فروض متصوَر در دو فرض در هنگام خلقت
چرایی حصر فروض
پیشفرضهای برتری خلقت انسانِ مختار به همراه وجود شر
پیشفرض اوّل
پیشفرض دوم
دفاع از راه اختیار یا دفاع از اختیار
بحث دربارهی تاریخچهی راه حلّ هفتم
نقدهای «مكّی» و «فلو» بر راه حل هفتم
اشكال اوّل
فرض شق ثالث
انسان مختار و جهان پیراسته از شرّ
توضیحی دربارهی براهین ذوالحدّین و راه پاسخ به آنها
بازگشت به اشكال اوّل «مكی» و «فلو
دریافت نكتهای استطرادی در باب عصمت از سخنان «مكّی
استقرای ریاضی معتبر «مكّی» در اشكال اوّل
پاسخ به اشكال اوّل «مكی» و «فلو» و نقد پاسخ
صحت فرض حصر با کنار گذاشتن جهان
اشكال دوم «مكی» و «فلو»
عدم صحت یا بیدلیل بودن پیشفرضهای راه حل هفتم
بررسی پیشفرضهای راه حل هفتم:
پیشفرض اوّل
بازگشت همهی شرور به شرّ اخلاقی
اشكال به پیشفرض اوّل
وجود شرور قبل از پیداش انسان
نقد اشكال به پیشفرض اوّل
تلازم میان ادراک شریّت و وجود انسان
جمعبندی سخن در پیشفرض اوّل
پیش فرض دوم
خلق جهان برای انسان
اشكال به پیشفرض دوم
ادعای بیدلیل
پیش فرض سوم
استكمال انسان از راه اعمال اختیاری
اشكال به پیشفرض سوم
ادعای بیدلیل
جلسه نهم
*راه حل هشتم
کل نگری
بیان «اسپینوزا
ادراک شر وابسته به منظر انسانی است نه امری واقعی
برخی سخنان عرفا در هماهنگی با راه حل هشتم
نقد راه حل هشتم
اشكال دوم :عدم توسعهی وجودی انسان
اشكال سوم:ادعای بی دلیل
اشكال چهارم :پس چرا گناهكاران جهنمی میشوند
قول دیگری از «اسپینوزا
فلسفه چشمانداز انسان را الهی میكند
إشكال به «اسپینوزا
فقدان متدولوژی مشخص
وجه اشتراک پاسخ های اوّل تا هشتم به مسئله ی شر
ضعف در ناحیهی دلیل،پذیرش مدعا توسط شخص موحّد
وجه اشتراک پاسخهای بعدی به مسئله ی شر
عدم پذیرش مدّعا توسط موحّدان
*راه حل نهم: الهیات پویشی وایتهد
مختصری دربارهی «وایتهد» و فلسفهی پویشی
تفاوت نظریهی «وایتهد» با نظریهی حرکت جوهری «ملاصدرا
پاسخ «کلام پویشی» به مسئله ی شر
دلیل اوّل کلام پویشی در نفی علم وقدرت مطلق خدا
در کتاب مقدس، علم و قدرت مطلق به خدا نسبت داده نشده است
دلیل دوم کلام پویشی در نفی علم وقدرت مطلق خدا
نفی خیرخواهی، منافی پرستش خدا
خیرخواهی مطلق در کلام پویشی
نقد راه حل نهم
اشكال اوّل : نفی علم و قدرت محدود خدا
اشكال دوم :ناسازگاری خیرخواهی مطلق با وجود شرور
اشكال سوم : وجود دو صفت علم و قدرت مطلق در برخی متون مقدس
تواتر معنوی صفت خیرخواهی مطلق در قرآن
جمعبندی سخن در راه حلّ نهم
جلسه دهم
*راه حلّ دهم:وجود دو مبدأ در جهان
توضیحی دربارهی منشأ قول به این راه
بیان چند نكته مقدماتی
نكتهی اوّل
خدا و مقصود از آن در بحث حاضر
نكته ی دوم
مراد از خیر و شر در آئین زرتشت
مراد از نور و ظلمت در آئین مانویت
نقد راه دهم
اشكال اوّل:تقابل بنیادی با ادیان توحیدی
اشكال دوم:عدم حل مشكل شر با فرض وجود دو خدا
فروض متصوَر دربارهی تعدد خدا و نقد هر کدام
نقد فرض اوّل، قدرت نابرابر دو مبدأ
نقد فرض دوم، قدرت برابر دو مبدأ
بیان دوم از اشكال دوم
بیان سوم از اشكال دوم
«سِنت آگوستین» و مسئله ی تعدد مبدأ
تقریر برخی اسلامشناسان از تعدّد مبدأ
نقد تقریر برخی اسلامشناسان از تعدّد مبدأ
کلام مولوی در مورد شیطان
کلام عرفا در دفاع از شیطان
جمعبندی راه دهم
بیان نكتهای در تاریخ تطوّر ادیان
*راه حل یازدهم
ارگانیزم جهانی
سیری کلی در پاسخها به مسئله ی شر
از توحید خدا تا قول به عدم وجود خدا
مقصود از ارگانیزم در بحث حاضر
بیان راه یازدهم
چگونگی عملكردِ یك ارگانیزم
نفی «هدفداری خودبنیاد» و «هدفداری خارجی» جهان
تفاوت «هدفداری خودبنیاد» و «هدفداری خارجی
انتساب ارگانیزم بودن جهان به «دیوید هیوم
نقد راه حلّ یازدهم
إشكال اوّل:از نفی خدا، نفیِ شر لازم نمیآید
اشكال دوم:عدم توجیه وجود شر در نظریهی «ارگانیزم جهانی
اشكال سوم:دور شدن این راه حل از عرف بحث
ادعای بی دلیل
مروری کلی بر پاسخها به مسئله ی شرور
بیان دو مطلب در جمعبندی پاسخهای دوازدهگانه به مسئله ی شر
مطلب اوّل
هیچ سخنی در عالم اندیشه خالی از حقیقتی نیست
ذکر چند نمونه
مطلب دوم
ضرورت انجام دو تفكیك
جلسه یازدهم
مروری بر مباحث پیشین
ضرورت تفكیك میان بحث کلامی شر و بحث فلسفی آن
علت فاعلی و علت غایی شر
اقوال در علت غایی شرور
ایراد مشترک به اقوال در باب علت غایی شرور
سازگاری صفات خدا با وجود شرور
•بیان چند مطلب در جهت نیل به پاسخ نهایی در بحث شرور
مطلب اوّل
ارجاع انواع شرور به شرّ عاطفی
نسبی بودن شرور
مؤیدی در نسبی بودن شرور
مطلب دوم
مراد از خیرخواهی خدا
عدم تلازم میان خیرخواهی و خوشایند افراد
تلازم میان خیرخواهی و مصلحت افراد
دلیل اوّل:التزام به ربوبیت تكوینی و تشریعی خدا
دلیل دوم:فعل خدا نسبت به مؤمنان
دلیل سوم:وجود آزمایشهای الهی
معنای آزمایش الهی
پاسخ به برهان شرّ بر نفی وجود خدا
نفی خیرخواهی خدا لازمهی اثبات بیمصلحت بودن شرور
چرایی وجود شرور همچنان بی پاسخ
نتیجهی سخن در پاسخ به برهان شر
موضعِ «لاادری»گرایانه در باب وجود خدا
سؤال از امكان همراهی همیشگی خوشایند و مصلحت و پاسخ به آن
برخی پاسخ های نقلی به سؤال از وجود شرور
استكمال روح در اثر درد و رنج
فهم توانایی محدود انسان و رفع توهّم قدرت
جلسه دوازدهم
مروری بر مباحث پیشین
آثار و خواص درد و رنج
اثر اوّل: توانایی محدود انسان و رفع توهّمِ قدرت
تقسیمبندی کلّی درد و رنجها
قسم اوّل: درد و رنجهایی که با استمداد از دیگران بر طرف میشود
قسم دوم:درد و رنجهایی که با استمداد از دیگران بر طرف نمیشود
رجوع به خود در درد و رنجهای نوع دوم
*فهرستی از برخی درد و رنجهای قسم دوم
.احساس تنهایی
.احساس جاودانگیدوستی و قطعی بودن مرگ
.درد حقیقت طلبی
*دلایل عدم ارضای حقیقتطلبی
دلیل اوّل: بینهایت بودن حقایق و محدود بودن عمر
دلیل دوم:کمیّت نامشخص مجهولات و فزونی کمّی آنها
دلیل سوم: روحیهی علمی
احوالات «امام فخر رازی» در اواخر عمرش
اقتضای عمل بر مبنای روحیهی علمی
.خیرخواهی
تعابیر مختلف از خیرخواهی
تعبیر اوّل:اشتغال به بهترین عمل در هر لحظه
تعبیر دوم:هر لحظه بهتر از قبل و بدتر از بعد
دغدغهی خیرخواهی
.جمالدوستی
تأثیر درد و رنجهای یادشده در حوزههای انسانی
همراهی همیشگی انسان با درد و رنجهای یادشده
دلیل اوّل :امتناع رهایی
دلیل دوم:مطلوبنبودن رهایی
اثر سوم : احساس وابستگی به امر مافوق
اثر چهارم :ایجاد قرابت میان انسانها
دلایل ایجاد قرابت میان انسانها
دلیل اوّل:استمداد از دیگران برای رفع پارهای از درد و رنجها
تقسیمبندی دیگری از درد و رنجها
دلیل دوم : احساس رقّتِ قلب نسبت به خود و تسرّی آن به دیگران
چرایی وجود درد و رنج همچنان بی پاسخ