امروزه و با تحولات دنیای جدید، پاره‌ای احکام فقهی در دوران معاصر (یا در برخی نقاط جغرافیایی) – نه به این دلیل که موضوع آنها منتفی شده، بلکه به سبب پیامدهای نامطلوبی که اجرای آنها به دنبال دارد – قابل اجرا نیستند. از این مسئله گاه به «بحران فقه» یاد می‌شود. از جمله راه‌کارهای پیشنهادی برای حل این – به ظاهر -بحران،بازسازی عقلانیت فقهی بر اساس عقلانیت مدرن است. این راه حل به سبب تعهدات شناخت شناسانه سنگین، تجدید نظر در مسلمات اصولی و استفادۀ ناروا از برخی قواعد کلامی، چندان جذابیتی برای سنت‌گرایان ندارد. ضمن این‌که به جای حل مشکل، آن را تنها یک گام به پس می‌راند. این راه حل با اصل مشکل در یک نقطه اشتراک دارد: رویکرد اتمیستی در استنباط احکام شرعی.
برای بحران فقه راه حل‌های گوناگون ارائه شده است. بحث در این باره ادامه دارد. منظور ما از بحران فقه این است که پاره‌ای احکام فقهی در دوران معاصر (یا در برخی نقاط جغرافیایی) – نه به این دلیل که موضوع آنها منتفی شده، بلکه به سبب پیامدهای نامطلوبی که اجرای آنها به دنبال دارد – قابل اجرا نیستند. برای مثال، حرمت ربا از مسلمات فقهی و شاید جزو ضروریات فقه اسلامی است، اما کمتر کسی تردید دارد که نظام اقتصاد مدرن با حذف ربا از معاملات بانکی یک سره در هم می‌ریزد، رقابت اقتصادی و بهره‌وری ناشی از رقابت مختل می‌شود. سامانه های مدیریت و کنترل پولی و افتصادی از دست می‌روند و رشد تولید ملی و جهانی آسیب می‌بیند. احکام فراوان دیگری در ابواب مختلف فقه نیز وجود دارد که محل مناقشاتی از این دست است. ارث زن و مرد و کافر ذمی، حق طلاق، بعضی احکام مرتد و قصاص و حدود از این جمله‌اند.
تلاش‌های بسیاری برای حل این مشکل صورت گرفته است که در دو دستهٔ اصلی طبقه‌بندی می‌شوند. یک دسته در دفاع از این احکام به ضرورت تغییر شرایط عینی و مساعدسازی آن برای اجرای احکام فقه توجه می‌کنند. دستهٔ دیگر تغییراتی در احکام فقهی پیشنهاد می‌کنند. دستهٔ دوم راه‌های متفاوتی را پیموده‌اند.
در این مقاله به معرفی و نقد راه حلی می‌پردازیم که روشنفکری دینی معاصر در ایران ارائه و آقای ابوالقاسم فنایی در کتاب عالمانهٔ اخلاق دین شناسی تکامل بخشیده اند. این رویکرد جای گزینی عقلانیت سنتی با عقلانیت مدرن را پیشنهاد می‌کند.
.
.
عنوان مقاله [English]:
Modern Rationalityand the Crisis of Feqh (Islamic Jurisprudence)
چکیده [English]:
Among the solutions proposed for the current crisis in Islamic traditional Jurisprudence (Feqh) stands out the suggestion to reconstruct jurisprudential rationality on the basis modern rationality. This solution involves too heavy epistemological commitments, a revisionist approach to some of the received theorems in the science of Osul and misuse of some the theological principles accepted almost unanimously by Muslims. Therefore it fails to attract the attention of traditionalists. It fails also because it merely shifts the kernel of the problem rather than solve it. This solution shares the traditional approach it criticizes in one principal failure that is responsible for the crisis; failing to adopt a contextualized approach to jurisprudence
rather than the atomistic.
.
.
مراجع
آملی، میرزا هاشم (1395ق)،مجمع الافکار، قم: نشر چاپخانۀ علمیه.
ابن سینا، حسین (1404ق)،التعلیقات، بیروت: نشر مکتبة الاعلام الاسلامیة.
ــــــــــــ (1375)،الاشارات و التنبیهات ، قم: نشر البلاغة.
اصفهانی، محمدحسین (1404ق)،الفصول الغرویة، بی‌جا، نشر دار احیاء العلوم الاسلامیة.
بهبهانی، وحید (1415ق)، الفوائد الحائریة، قم: نشر مجمع الفکر الاسلامی.
بهمنیار، ابن مرزبان(1375)،التحصیل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حلی، حسن بن یوسف (1379)،الاسرار الخفیة ، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
خراسانی، محمدکاظم (آخوند خراسانی) (بی‌تا)،کفایة الاصول، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
رازی، فخر الدین (1411ق)، المباحث المشرقیة، قم: انتشارات بیدار.
10_ رضوی، مسعود (1379)،آفاق فلسفه، ، تهران: نشر پژوهش فرزان روز.
11_ شهرزوری،محمد بن محمود (1373)،شرح حکمة الاشراق، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
12_ شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1981م)،الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت: داراحیاء التراث.
13_ طوسی، نصیرالدین (1383)،اجوبة المسائل النصیریة،تهران: نشر پژوهشگاه علوم انسانی.
14_ ــــــــــــ (1361)،اساس الاقتباس، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.
15_ عابدی، احمد،(1376)،«مصلحت در فقه»، فصلنامه نقد و نظر، ش 12، پاییز، 1376
16_ فنایی، ابوالقاسم (1389)،اخلاق دین شناسی، تهران: نشر نگاه معاصر.
17_ قطیفی، سید منیر سید عدنان (1414ق)،الرافد فی علم الاصول؛ تقریرات درس اصول آیت الله سیستانی، ، قم: انتشارات مکتب آیة الله العظمی السید السیستانی.
18_ منتظری، حسینعلی (1415ق)، تقریرات درس آیت الله بروجردی، نهایة الأصول، قم: تفکر.
19_ میرزای قمی (1378ق)، قوانین الاصول، قم: نشر کتابفروشی علمیۀ اسلامیه، چاپ دوم.
20_ واله،حسین (1390)،نقد و نظر، شمارۀ دوم سال شانزدهم تابستان، ص75 -106
21_ ــــــــــــ (1390)، «معرفت شناسی در علوم عقلی اسلامی»، مجله شناخت، شماره 6.
22_ ــــــــــــ (1390)، «زمینه‌گرایی در فقه»، مجله نقدونظر، شماره دوم، سال شانزدهم.
23_ Dancy, Jonathan. (2010),A Companion to Epistemology. 2nd ed. ChichesterWest Sussex, U.K. ;MaldenMA: Wiley-Blackwell.
24_ Meister, Chad, ed. (2007),The Philosophy of Religion Reader. New Ed. Routledge.
.
.
فایل pdf مقاله عقلانیت مدرن و بحران فقه از حسین واله
.
.