آن حدیث معروف پیامبر را همه شنیده ایم که: سه چیز را در چشم من آراسته اند و محبتشان را دل من نهاده اند : زن، عطر و نماز. ادبیات ما هم از اندیشه ها و اشعار عاشقانه مشحون است که اگر پاره ای از آنها متوجه زیبایی به معنای مطلق باشد، قطعاً پاره ای از آنها متوجه و مخصوص زن است: زنان دلربایی که شاعران بخش عظیمی از بیان خود را وقف توضیح جمال و شیفتگی خود نسبت به جمال آنها کرده اند. البته، سخنانی که شاعران درباره ی عشق و زیبایی گفته اند، گاهی چنان دوپهلو ادا شده است که در بسیاری از جاها میتوان آنها را متوجه معشوق دیگری هم دانست. آن معشوق دیگری میتواند مرد باشد، میتواند نه زن باشد و نه مرد، بلكه یك معشوق قدسی و یك محبوب معنوی والهی باشد. به همین دلیل هم افرادی که مایل بودند دامن این عارفان را به گمان خود از پلیدی ها و آلودگی ها پاك کنند سخنانشان را تأویل میكردند و از آنها نوعی محبت و عشق آسمانی استخراج میكردند. از نظر چنین افرادی، توجه عارفان به عشق های زمینی نوعی نقصان برای آنان به حساب می آمد و لذا باید معنای دیگری برای آن یافت میشد. در فرهنگ ما مسأله ی زن همیشه واجد چنین پیچیدگی ناهنجار و دل آزار و نفاق آلودی بوده است. از سویی، سخن درباره ی عشق به زن، تحریم شده بود و از سویی دیگر در دل و در نهان بیشترین وقت و انرژی را از مردان ما می ستاند. جامعه بیشرین اشتغال ذهنی را با این مسأله داشت، اما زبان را حتی المقدور ازاین امر پاك جلوه میداد. در همین جامعه ی کنونی ما هم این مسأله به وضوح دیده میشود. من تصور میكنم کمتر جامعه ای در جهان باشد که مسأله ی زن اینقدر که برای جامعه ی ما حساس است، در آن اهمیت داشته باشد و در عین حال این همه در مورد آن پرده پوشی ظاهر سازانه صورت گیرد و چنان وانمود شود که گویی مسأله حل شده است. همین تبعیض ها و جداسازی های بی معنایی که عده ای میان زنان و مردان پدید آورده و می آورند، از نهایت مشغولیت ذهنشان به این مسأله حكایت میكند و نشان میدهد که هنوز مسأله حل نشده است.همین مطلب را در ادبیات خودمان هم می بینیم؛ یعنی به راحتی میتوان فهمید که فلان عارف یا شاعر به چه می اندیشیده و درباره ی چه سخن می گفته است اما سخن را چنان چندپهلو ادا کرده که به مفسران اجازه داده است تا هر چه می خواهند از آن درآورند. شاعران ما وقتی به زبان عربی شعر می سرودند، به دلیل آنكه ضمایر در آنجا مذکّر و مؤنث است، مقصودشان بهتر آشكار میشد. اما وقتی به فارسی می گفتند، چون در فارسی ضمیر مذکّر و مؤنث نداریم، مجال و تأویل فراختر میشد. از باب مثال، در ابیات حافظ نمونه ای را پیدا نمی کنید که اشاره ی صریح به زنی یا دختری داشته باشد ( دختر رز امر دیگری است) ولی همین که به ابیات عربی اش میرسیم، ضمایر مؤنث آشکار میشود : « سلیمی منذحلت بالعراق/ الاقی فی هواها ما الاقی »…. یا در شعر عربی سعدی: « یا محرقتی بنارخد/ من جمرتها السراج یقبس» و امثال آن. البته در دیوان حافظ و در اشعار دیگران ابیاتی را می یابیم که آشكارا غیر زنانه است:
به تنگ چشمی آن ترك لشگری نازم/ که حمله بر من درویش یك قبا آورد
مرید پیر مغانم ز من مرنج ای شیخ/ چرا که وعده تو کردی و او به جا اورد
ترك لشگری جز از جنس پسران و مردان نمیتواند باشد. در ابیات سعدی این اشارات پسرانه آشكارتر است.
خورشیدهای فروزان ادبیات ما چنین زبانی و چنین ذهنی داشته اند. یعنی سرمایه ی فكرشان و منبع الهامشان چیزی بوده که ما از آن به عشق و محبت یاد میكنیم و این عشق و محبت هم همه جا نثار موجودات قدسی و آسمانی نشده است، بلكه معطوف به محبوبها و معشوقهای زمینی و این جهانی بوده است. با این همه و به رغم اهمیتی که این مقوله در ادبیات و عرفان ما داشته است، وقتی نوبت به روابط زندگی و اخلاقیات ما میرسد، همین عشق فوق العاده عزیز و دامن گستر ناگهان ممنوع، محرَّم، غیر اخلاقی و ناستودنی میشود. یك چنین دوگانگی غریبی در میان ما بوده و در روزگار ما شدیدتر هم شده است.
اگر از ادبیات عبور کنیم و به قرآن نگاهی بكنیم درآنجا هم ردپایی رقیق و خفیف از این مقوله میتوانیم ببینیم. خداوند صریحاً میگوید که : « زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ… »(آل عمران : 14) ، یعنی محبت پاره ای از امور راخدا در دل مردم افكنده است: چون زنان و فرزندان و سیم و زرو اسب های نشان دار و دام و کشت و… . یعنی زن دوستی، امری خداداده است. همچنین در قرآن دو داستان عاشقانه وجود دارد که در یكی،عشق و خواهش خیلی پر رنگ و بارز است و در یكی دیگر به شكلی خفیف تر بیان شده است. داستان اول، داستان یوسف و زلیخاست، ماجرای دلدادگی زلیخا به یوسف و عفت یوسف. مورد دیگر داستان موسی و دختر شعیب است. در این داستان هم ما با دلدادگی دختری به یك پسر مواجهیم دختری که موسی را می پسندد و به پدر، شعیب، توصیه میكندتا او را استخدام کند و نهایتاً هم( گویا) همسر او میشود.
حالا نكته ی مهمی که باید به آن پرداخت این است که آیا چیزی به نام عشق بین زن و مرد به لحاظ دینی و اخلاقی قابل تأیید و توصیه است یا نیست؟ مذموم است یا ممدوح؟ آفات آن چیست؟ و چه نتایج و آثار مطلوب و یا نامطلوبی دارد؟ و در یك جامعه ی دینی، این امر چه شكلی باید پیدا کند؟ ما البته، همانطور که تاریخمان نشان میدهد، در این مسأله دچار افراط و تفریط بوده ایم. زهاد و اخلاقیونی داشته ایم که به شدت عاشقی را مورد ذم و طعن قرار میدادند. همان کسانی که حافظ هم به صراحت درباره شان گفته است :
گویند سر عشق مگوییدو مشنوید/ مشكل حكایتی است که تقریر میكنند.
اینها می گویند اصلا اسم عشق را نیاورید وحرف آن را هم نزنید که گناه است. در مقابل، گروهی بودند که به علت فواید وآثار نیكویی که در امر عشق میدیدند، به هیچ وجه نمی توانستند به راحتی از آن دست بشویند و چشم بردارند. می گفتند که از یك چنین نعمت پر برکتی نمی توان به بهانه ی گناه و زهد، محروم ماند. گویا نصیحت حافظ متوجه این بهانه تراشان بود که :
« زاهد پشیمان را ذوق باده خواهد کشت / عاقلا مکن کاری که آورد پشیمانی»
تئوری بسیار مهمی عارفان ما مطرح کردند که عبارت است از : المجازقنطرة الحقیقه، به تعبیر دیگر:
« عاشقی گر زین سر و گر زان سر / عاقبت ما را بدان سر رهبر است».
این تئوری در تاریخ فرهنگ ما سخن بسیار مهمی بوده است. این سخن، چون سبویی کوچك یك دریا را در خود جا داده و در واقع تئوریزه کردن یك تجربه فوق العاده موفق انسانی بوده است.
ملاصدرا در کتاب «اسفار اربعه» فصلی را به عشق ورزی اختصاص میدهد و میكوشد مبنایی فلسفی برای آن مهیا کند.به اعتقاد ملاصدرا، چون عشق امر موجود و رایج و کثیری در عالم هستی است، حتماً غایتی دارد. عشق امری اتفاقی و نادر وگزاف و مصنوعی نیست. بلكه برعكس امری راسخ و شایع و رایج است، پس امری است خدا ساخته و دارای غایات و برکاتی است و به این سبب باید حرمت آن را نگاه داشت، و قدر و منزلتش را شناخت و از همه بالاتر، آن را به آلودگی هانیالود. او بر منبای قاعده ی « الاتفاقی لا یكون دائمیاً و لا اکثریاً » بحث میكند.
اما بزرگان عرفان ما، قبل از اینكه ملاصدرا تحلیل فلسفی خود را در باب عشق ارائه آند، کل تجربه ی خودشان را در این سخن خلاصه کرده بودند که مجاز ، قنطره (پل) حقیقت است. اماآنها چرا مدعی بودند که مجاز پلی است که با عبور از آن پل میتوان به حقیقت رسید؟ برای اینكه اولاً دیده بودند که واقعاً اینطور است، یعنی این مجاز آدمیانی را به حقیقت رسانده است. ثانیاً دیده بودند که کسانی میخواهند این مجاز را در پای حقیقت سر ببرند؛ بنابراین برای حفظ حرمت این مجاز، آن را وصل به حقیقت میكردند. میگفتند عشق هم منزلی از منازل حقیقت است. اگر آن حقیقت در پله ی پنجاهمین است، این مجاز پله ی اول است و بالاخره ما را به آنجا می رساند. نردبان آن بام است وبه نردبان نباید بی حرمتی کرد و این نكته ی کوچكی نیست.
بهتر است اینجا توضیحی دهم و مراد از عشق را مشخص کنم. وقتی که ما سخن از عشق می گوییم، باید آن را تفكیك کنیم از پاره ای دیگر از دوست داشتن ها و محبت ورزیدنها، این عشق از جنس علاقه داشتن رایج آدمیان به مقولاتی چون مال و ملك و شغل و علم وکار و… نیست. اصلاً کلمه ی عشق را نباید در آنجاها بكار برد. یك آدم مالدوست را نباید عاشق مال خواند. یك آدم علم دوست را نباید عاشق علم خواند . اصلاً کلمه ی عشق برای این جاها وضع نشده است. چنین کاربردی قطعاً از اغلاط است و باید آن را تصحیح کرد. عرفای ما که در باب عشق، همین عشق زمینی و مجازی، سخن گفته اند، هیچ وقت این معنا در نظرشان نبوده است. آنها از عشق، علاقه ی شدید به یك مقوله را مراد نمی کردند. آنها آثار و احكامی برای عشق نقل می کردند که اگر آن آثار پدیدار میشد ما در آنجا با عشق و محبت واقعی مواجه میشدیم. آنها وقتی که از عشق سخن می گفتند، حرفشان این بود که عشق به آدمی سیری میدهد نه گرسنگی. به اوآرامش می بخشد نه اضطراب. او را خوش خو میكند نه تنگ خلق.
این بزرگان خود، عشق را تجربه کرده بودند و هیچگاه از علاقه یا طمع ورزیدنها عادی باکلمه ی مقدس عشق تعبیر نمی کردند. حافظ که می گفت :
«پشمینه پوش تندخو از عشق نشنیده ست بو / از مستی اش رمزی بگو تاترک هشیاری کند»
میخواست تندخویی را با عشق درمان کند وبدل به خوشخویی کند. وقتی که حافظ می گوید : « دماغش خشک می بینم مگر ساغر نمی گیرد »، منظورش همین است. مولوی که عشق را طبیب و آموزگار می خواند(دو صفتی که در پیامبران است)حرف فوق العاده مهمی میزند و اگر عشق طبیب است وقتی درکسی بیماریها درمان نمیشود، بلكه افزونتر میشود، او را نمی توان عاشق خواند. کسی که عاشق پول است و نه تنها مرض طمعش تسكین پیدا نكرده بلكه صد برابر بیمارتر و فزون طلبتر و کج خلق تر شده است، این شخص را چگونه میتوان عاشق به حساب آورد؟ عشق باید خوش خویی بیاورد نه تنگ خویی. باید گشاده دستی بیاورد نه امساك. باید شخص را آرامترکند نه مضطربتر. آن چیزی که بزرگان عشق می خواندند، خواه عشق الهی، خواه عشق زمینی، چنین خصایصی داشت. در عشق آسمانی هم اگر کسی مدعی عاشق بودن باشد و از عشق به خدا سخن بگوید اما خوش خو ، آرام و ایثارگر نباشد، مدعایی گزاف داشته است . آن حمله هایی که حافظ به زاهدان زمان خود میكرد به همین دلیل بود. او خطاب به زاهدان می گفت :
« عبوس زهد به وجه خمار ننشیند / غلام همت دردی کشان خوش خویم »
می گفت شما آدمهای عبوس آخر به چه مناسبت خودتان را خداپرست و خداشناس معرفی میكنید. اگر عشق به خدا دارید، تنگ خلقی، کج حوصلگی، بدرفتاری و… رخت برخواهد بست. ابن سینا در این باره از تعبیر بهجت استفاده میكند. او در کتاب اشارات، فصلی دارد تحت عنوان فی البهجة و السعادة. در آنجا انبساط خاطر عارفانه و عاشقانه را بهجت نام می گذارد و آن را از خوشی ها و سرمستی های ظاهری جدا میكند. یك آدم پول پرست هم ممكن است از بدست آوردن مالی به سرخوشی برسد، ولی این بهجت سعادتمندانه نیست. بوعلی می گفت : العارف هشّ بش ّبسّام، یعنی آدم عارف بشاش و متبسم است و گرد کج خلقی بر چهره ی او نمی نشیند. چرا که سرّ قضای الهی را می داند و با مجموعه ی عالم هماهنگ است.
این صفت در مورد عاشق هم صدق میكند. العاشق هش بش بسام. مولوی در غزل بسیار زیبایی به معشوق خود خطاب میكند و می گوید:
مست و خندان ز خرابات خدا می آیی/ بر بد و نیك جهان همچو شرر میخندی
از ازل ناف تو بر خنده بریده است خدای/ لیك امروز بتا نوع دگر میخندی
« نوع دگر خندیدن » ، « ناف آدمی را بر خنده بریدن » و « مثل شرر بر بد و نیك جهان خندیدن» ، تعابیر مولانا در باب انسان عاشق است. آتش به همه چیز می خندد و همه چیز را در کام میكشد و می سوزاند و در عین حال دامن می گستراند و از هیچ چیز هم ابا ندارد. شرر وار بر بد و نیك عالم خندیدن، شأن عاشقان است.کسی که به تعبیر مولوی جامه اش از عشقی چاك شده از حرص و جمله عیبی پاك شده است. مگر آدم حریص می تواند عاشق شود؟ مگر می توان او را عاشق خواند؟
هر که را جامه ز عشقی چاك شد/ او زحرص و جمله عیبی پاك شد
. این عشق هر عشقی می تواند باشد؛ فرقی نمی کند. در اینجا تفكیكی بین زمینی بودن وآسمانی بودن نیست :
زنده معشوق است و عاشق مرده ای/ جمله معشوق است و عاشق پرده ای
شاد باش ای عشق خوش سودای ما/ ای طبیب جمله علت های ما
ای دوای نخوت و ناموس ما/ ای توافلاطون و جالینوس ما
جسم خاك از عشق بر افلاك شد/کوه در رقص آمد و چالاك شد
آتشی از عشق در جان برفروز/ سر به سر فكر و عبارت را بسوز
گر طبیبی را رسد این سان جنون/ دفتر طب گو فروشوید به خون
زانكه این دیوانگی عام نیست/ طب را ارشاد این احكام نیست.
اینكه بزرگان عاشقی را دیوار به دیوار جنون و دیوانگی می دانستند، به همین دلیل بود که فرد عاشق غیر متعارف میشود. یعنی تحول فوق العاده ای در شخصیت او پدید می آید که بد و نیك جهان در چشمش عوض میشود. نیازهای او دگرگون میشود. لذا خودخواهی و حرص و آزمندی و … پاك رخت برمی بندد و خوش خویی،آرامش، گشاده دستی و سخاوت و قناعت… به جای آنها می نشیند. کسانی که خیلی زود فتوا صادر میكنند وعاشقی و محبت ورزی را به حلال و حرام تقسیم میكنند درك درستی از برکات عشق ندارند.چنین امر پر برکت و انسان سازی چگونه می تواند حرام باشد؟ اما آنهایی که حقیقت را دیده بودند محتاط تر بودند و به آسانی و به بی پروایی فتوای تحریم صادر نمی کردند. به همین دلیل هم محتاطانه میگفتند :
«عاشقی گر زین سر و گر زان سر است/ عاقبت مارا بدان سر رهبر است»
و به همین دلیل بود که رئوفانه و مشفقانه با عاشقان روبه رو می شدند. اساساً بزرگانی چون حافظ و مولوی چگونه میتوانستند تجربه های عاشقانه ی خود را نادیده بگیرند؟ وقتی می دیدند که عشق این همه تحول به آنها بخشیده و این همه نعمت به پای آنها ریخته خود را موظف می دانستند، حق آن را بگزارند و دیگران را هم بر سر همین سفره بنشانند و بگویند :
« عاشق شو ارنه روزی کار جهان سرآید/ ناخوانده عشق مقصود از کارگاه هستی »
می دیدند زبانشان را عشق گشوده و چشم و گوششان را عشق باز کرده اگر غزل می گویند، اگر درك حقیقتی کرده اند و اگر طراوتی به این عالم بخشیده اند، همه از عشق است:
« بلبل از فیض گل آموخت سخن ورنه نبود / اینهمه قول و غزل تعبیه در منقارش »
آن طرف غزالی از عشق ناشناسان روزگار خود بود. در کلّ احیاءالعلوم یكی دو کلام بیشتر در باب عشق ندارد و در آنجا هم متأسفانه از مفهوم عشق، میل جنسی را مرادکرده است و بعد هم اضافه کرده که آدمی نباید خود را اسیر عشق زن کند( سر زلف تو نباشد سر زلف دگری) نباید کسی خود را معطل این بازی های عشقی کند. صریحاً می گفت که « هو همّ قلب لاهمّ له » دارد.در حالیكه کسانی مثل مولوی و حافظ، صریحاً با ما می گویند همه چیز بازی است الا عشق بازی :
جهان عشق است و دیگر زرق سازی/ همه بازی است الا عشق بازی
کار آن دارد که حق را شد مرید / بهر کار او ز هر کاری برید
دیگران چون کودکان این روز چند /تا به شب بر خاک بازی می کنند
آنها به درستی فهمیده بودند که ریاضت های بیست ساله و سی ساله هیچ وقت در کسی اینقدر تحول شخصیت ایجاد نمیکند، که عشق پدیدمی آورد. من یكبار دیگر هم این را متذکر شده ام که تصوف ما دو دوره را پشت سر گذرانده است. دوره ی اول، دوره ی زهدورزی و دوره ی دوم، دوره ی عشق ورزی. در دوره ی زهدورزی، زهد و ترس بر اندیشه ی صوفیان و عارفان غالب بوده است. دوری از تنعّمات، اعراض از طیّبات و ترسیدن بی امان در برابر سطوت خداوندی ویژگی این دوره بوده است، جباریت خداوند چنان عارفان را تحت فشار روحی قرار داده بود که خود را در این جهان بی امان و بی پناه می دیدند. چندان بی پناه که حتی به خود خدا هم نمی توانستند پناه ببرند؛ برای اینكه گمان می کردند که او هم ممكن است به وعده های خود عمل نكند. او هم ممكن است یك روز غضبش بی حساب و به گزاف بجنبد و مطیعان را به جهنم گسیل دارد و یك روز عاصیان را به بهشت ببرد. به همین لحاظ، بی پناهانه بر خود می لرزیدند و هیچ علاج و درمانی برای این ترس پیدا نمیکردند. مولوی بعداً به این تصوف زاهدانه وجبونانه حمله کرد وگفت :
زاهد با ترس می تازد به پا / عاشقان پرّانتر از برق و هوا
یعنی زاهد ترس آلود را به آدم پیاده تشبیه می کرد و عاشق را به آدم سواره :
ترس مویی نیست اندر کیش عشق / جمله قربانند اندر پیش عشق
می گفت در آیین عشق اصلاً ترس محلی از اعراب ندارد :
عشق وصف ایزد است اما که خوف / وصف بنده مبتلای فرج وجوف
می گفت عاشقی کردن اصلاکار خدایی است و در مقابل، زاهدی کردن کار بشری است. خدا عشق می ورزد اما زهد نمی ورزد. خدا عاشق هست اما خائف نیست. لذا بنده ای که عاشق است خدایی تر است تاآن بنده ای که خائف وزاهد است:
عشق وصف ایزد است اما که خوف / وصف بنده مبتلای فرج وجوف
عشق زاوصاف خدای بی نیاز / عاشقی بر غیر او باشد مجاز
بدیهی است که آنها که عشق را جزو اوصاف الهی می دانستند، نمی توانستند چنین نعمت پراهمیتی را به آسانی طرد کنند. چنین بود که عشق در ادبیات و عرفان ما باقی ماند و از این طریق تأثیر تلطیف بخش خود را در جامعه و تاریخ و فرهنگ نسبتاً خشن و مردانه ی ما به جا گذاشت.
نكته ی دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که اساساً عشق امری اختیاری نیست. مقدمات عشق البته می تواند اختیاری باشد ولی خودش اختیاری نیست. نه تنها اختیاری نیست بلكه وقتی می آید از آدمی سلب اختیار می کند. به عبارت دیگر عشق نه به اجازه و اختیار آدمی می آید و نه وقتی هم که آمد، آدمی را مختار باقی می گذارد. مهم ترین هدیه ای که عاشق به درگاه معشوق میبرد، اختیار اوست و چنان که می دانیم امور اختیاری مشمول تكلیف و حلال و حرام و واجب و مستحب واقع میشود، نه امور غیر اختیاری. ما اگر از کسی بپرسیم که خواب دیدن حلال است یا حرام است، به ما خواهد خندید، چرا که آدمی به اختیار خواب نمی بیند . سعدی می گفت :
کس دل به اختیار به مهرت نمی دهد / دامی نهاده ای وگرفتار می کنی
کسی به اختیار عاشق نمیشود و مقوله ی عشق، مقوله ای اختیاری نیست تا شخص بتواند از احكام فقهی حلال و حرام در آنجا سخن بگوید. این یك نكته ی خیلی اصولی است که اولاً عاشق شدن توجه معشوق است به عاشق، که بی قراری را در دل او می افكند، ثانیاً، کاملاً از اختیار عاشق و دایره ی تكلیف و احكام و حلال و حرام خارج است.
حال با این اوصافی که برای عشق تعیین کردیم و آن همه برکات و خیراتی که به دنبال آن می آید آیا حق است که چنین امر پر برکتی فرو کوفته شود؟ و عاشقان خوار داشته شوند یااز عاشقی خود شرمنده باشند ؟ به قول حافظ :
به رغم مدعیانی که منع عشق آنند/ جمال چهره ی تو حجّت موجّه ماست
باری :
عشق بازی کاربازی نیست ای دل جان بباز / زانکه گوی عشق نتوان زد به چوگان هوس.
عشق مقوله ای عزیز است. نه باید به دست عشق ناشناسان بیفتد تا محكوم و تقبیح شود و نه باید به دست آلودگان بیفتد تا آلوده شود. بر عشق باید غیرت ورزید. عشق درمانگر است و با آن، بسی بیماریها، خودخواهی ها، اضطرابها و فزون طلبی ها رفع میشود. عشق بیماری نیست. بلكه بیماری زداست. عشق به معنای صحیح را، خواه به انسان، خواه به خدا، خواه زمینی، خواه آسمانی، باید ترویج و تعلیم و تحسین کرد. هم در ادبیات، هم در فیلم و هنر، باید از آن گفت و گفت و نمایش داد و داد که هیچ گاه ملال آور نیست. غیرت ورزیدن فقط بر ابرو نیست، غیرت ورزیدن بر عشق انسانی هم هست. عشق در میان آدمیان، البته آمیخته با همه ی شؤون آنان، از جمله جنسیت است. ولی جنسیت، بهانه ی عاشقی است. خودعاشقی برتر از آن است ؛ « عاشقی » جنسیت را هم تلطیف میكند و همین لطف است که همه ی عشق ها را، خدایی میكند. به قول آن شاعر معاصر:
دست بیگانه بدان عاشق و قامت مرساد/ با صبا گوی نقاب از رخ گل بردار
مردمان نرد محبت به هوس می بازند/ عشق اما نه مؤنث نه مذکر دارد
نه ارسطو که خرد هست و پر و بالش نیست / بل پرستو که به پهنای خرد پر دارد
کام شیرین مرا از بزه شیرینتر کن/ بزه عشق تو شیرینی دیگر دارد…
.
.
فایل pdf مقاله در ستایش عشق زمینى
.
.
در ستایش عشق زمینى
نویسنده: عبدالکریم سروش
منبع : فصل نامه ی مدرسه
.
.