بحث روزه

اخیرا توضیحی از آقای ترکاشوند درباره حدود روزه در ماه رمضان در شبکه­‌های اجتماعی پخش شده است که با بررسی نویی درباره محتوای آیات روزه به این بحث پرداخته است. آنچه را که من از سخن ایشان برداشت کرده ام را در این قسمت ذکر می کنم و البته کمی دامنه بحث را گسترده تر کرده و پرسش­هایی را مطرح می کنم.

بحث ناظر بر آیات 183 تا 187 بقره است که به موضوع روزه پرداخته است. این بخش از سوره بقره ار ایات 169 تا ایات … به بررسی و ارائه احکام پرداخته شده است. مسائلی هم­چون: بحث درباره طعام و حدود و حرمت آن (168تا176)، بحث درباره قصاص (178تا179)، بحث درباره وصیت (180تا 182)، بحث درباره روزه (183تا185)، بحث درباره همبستری در ضمن عبادات (187و 197)، بحث درباره مصرف اموال و دارایی بین افراد (188)، پرسش درباره أَهِلَّه (189)، بحث درباره جهاد (190تا193)، بحث درباره ماه­های حرام (194)، بحث درباره انفاق (195)، بحث درباره حج (196تا203) و …

این تفکیک در آیات به فهم ما از کلیت مطالب کمک خواهد کرد که در ادامه توضیح بیشتری خواهم داد.

آیات مربوط به بحث روزه بدین قرار است: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ 182* أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ 183* شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ 184)

سخن از مکتوب شدن روزه بر مسلمین است همچنان که بر قبل از ایشان نیز این عمل به انجام رسیده. این روزه مکتوب «أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ» طبق سخن آقای ترکاشوند سه روز است. به قرینه این ترکیب در آیه 203 بقره که درباره حج است (11ـ13 ذیحجه) به سه روز اشاره کرده است. این ترکیب در سه آیه قرآن ذکر شده است: 1) أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ـ بقره183؛ 2) وَاذْكُرُواْ اللّهَ فِي أَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ـ بقره203؛ 3) ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ ۖ وَغَرَّهُمْ فِي دِينِهِمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ ـ آل­عمران24. تنها آیه­ای که از طریق قرینه می­توان به حدود این ترکیب جمع پی برد، مربوط به حکم حج در آیه 203 است و ناظر بر سه روز می­باشد. (در قران لفظ معدودات بصورت جمع تنها در همین سه آیه ذکر شده و بصورت مفرد (معدوده) در آیه 80 بقره و هود 8 و 104برای مدعای یهود و اقامت کوتاه در جهنم و ارزان فروشییوسف توسط برادران (یوسف20) ذکر شده است. درباره «ایام» و اوردن عدد همراه ان در قران چهار نوع عدد همراه این واژه امده است: عدد شش برای بیان آفرینش عالم، عدد سه برای بیان احکام (بقره196 درباره حج؛ آل­عمران41 درباره حکم منع تکلم برای زکریا؛ مائده89 درباره کفاره شکستن پیمان؛ هود65 درباره مکس سه روزه قوم صالح پس از پی کردن ماده شتر)، عدد چهار برای بیان آفرینش مواد خوراکی (فصلت10) و عدد هشت برای بیان عذاب قوم عاد (حاقه7) ذکر شده است. این نکته جالبی است که در قران در بیان احکام در ترکیبات عدد و واژه ایام تنها از عدد سه استفاده کرده است.

نکته دیگر مقایسه ترکیب «ایاما معدودات» با ترکیب «أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ» (حج28) است. واژه «معلوم» برای کاربرد زمانی در قران در آیات حجر38، حج28، شعرا38 و 155، ص81 و واقعه50 است. تنها کاربرد جمع آن درباره بحث حج و در آیات بقره197 و حج28 است. تنها ایه ای که فهم صریحی از حدود این واژه را ارائه می کند نیز همین دو آیه است و نشان می دهد که بازه زمانی معلوم کاملا مشخص است. حال یا اگاهی درباره آن برای همه ممکن است مانند حج، و یا آگاهی از ان تنها برای خداوند مشخص است مانند دیگر آیات. به عبارت دیگر جایگاه و مختصات زمانی مشخص را بیان می­کند. در برابر معدودات که جایگاه و مختصات را تعیین نمی کند و فقط حدود و مدت را بیان می­کند.

نتیجه آنکه ایاما معدودات که بر مسلمین نوشته شده (در تفسیر فرض شده) ناظر بر سه روز نامشخص است و مختصات دقیق ندارد. البته تا انتهای آیه 183 بقره. البته درک تاریخی به ما کمک می­کند و می­گوییم این سه روز گویا در همه ماه­ها به وقوع می پیوسته و افراد سه روز را در هر ماه روزه می­گرفتند. البته این سخن نیازمند تحقیق جدی در فرهنگ عرب است. هم­چنین در همین آیه 183 بقره ذکر می­شود که اگر برای انجام روزه ایاما معدودات مریض باشید یا در سفر باشید، به همان میزان در روزهای دیگری روزه بگیرید و البته کسانی که توانایی مالی دارند می توانند به مسکینی طعام دهند. البته پرسشی در اینجا مطرح می شود که آیا حکم اطعام مسکین برای توانمندان مابه ازاء موضوع جایگزینی برای نگرفتن روزه ایاما معدودات بدلیل مریض بودن یا در سفر بودن است یا اینکه مابه ازاء کلیت امر روزه در ایاما معدودات است. البته گمان می کنم اگر بگوییم ما به ازاء موضوع روزه به شکل عام است، با «کتب علیکم الصیام» که بطور عام مطرح شده هم­خوانی ندارد.

آیه بعد تصور می­شود که کیفیت طرح شده در ایه 183 را مقید و مشخص می­کند. به این صورت که زمان ناملوم را از حیث مختصات زمانی با اشاره به ماه رمضان مقید می­سازد. البته تفاوتهایی بین دو آیه وجود دارد که در ادامه خواهد آمد. آیه 184 با ذکر ماه رمضان و ویژگی خاص ان یعنی نزول قران و ویژگی قران که همان هدایت است آغاز می­شود. در ادامه ذکر می­شود که هرکه این ماه را دریابد (به این ماه برسد) باید آن را روزه بگیرد (فَلْيَصُمْهُ). اولا شرط می کند که هرکه این ماه را درک کند تا نشان دهد زمان مقید و مختصلت دقیق مدنظر است و این موضوع با روزه در هر روز سال متفاوت است. در ادامه جمله (فَلْيَصُمْهُ) را می­گوید. حال سوال مطرح می شود که ایا (هُ) در این جمله که به رمضان بر می­گردد ناظر بر این است که این ماه را تماما روزه بگیرد یا ناظر بر این است که این ماه را روزه بگیرد با همان توصیف که در ایه قبل آمده است. یعنی ایاما معدودات این ماه را روزه بگیرد؟ به عبارت دیگر آیا حکم ایاما معدودات برای روزه بر مسلمین نوشته شده (فرض شده) و این اصل حکم است و این آیه مختصات زمانی مقید ان را بیان می­کند؟ یا اینکه این آیه می گوید روزه ماه رمضان به تمامه فرض شده بر مسلمین؟ البته بازه زمانی و حدود ان ضرورتا از (فَلْيَصُمْهُ) استنباط نمی­شود و این امرنیاز به دلایل دقیق­تری است.

در ادامه به ویزگی صوم در ماه رمضان در مقایسه با آیه قبل اشاره می کند و ان این موضوع است که اگر کسی مریض باشد یا در سفر باشد باید به هملن میزان که روزه نگرفته در روزهای دیگری روزه بگیرد اما به این موضوع شاره نمی کند که افراد متمکن می­توانند عوض روزه رمضان مسکین غذا دهند. در ادامه نیز می گوید قصدش در این معین کردن مختصات زمانی و جایگزین­های آن اسانی و راحتی است و نه سختی.

گمان می­کنم بر همین اساس آقای ترکاشوند حکم روزه تخییری و تعیینی را بیان کرده است. البته چند احتمال هم می­توان داد که ممکن است بسیار ضعیف باشد. یک احتمال انکه ایه 183 بقره ناظر بر حکم روزه بصورت کلی است که تا قبل از تعیین مختصات دقیق زمانی رواج داشته و حکم جدید علاوه بر تعیین مختصات بر لزوم روزه ولو بصورت کفاره تاکید میی کند و بحث اطعام را کنار گذاشته. البته این موضوع با کلیت تعالیم اسلامی کمی ناسازگار به نظر می رسد. احتمال دیگر ناظر بر نوشته شدن روزه بصورت ایاما معدودات است و تفصیل آن به این صورت است که روزه گرفته شود و اگر بخاطرر مریضی یا سفر امکانش میسر نشد، عوض ان روزهای دیگری را روزه بگیرند. هم­چنین اطعام عوض نگرفتن روزه بخاطر تمکن ناظر بر کلیت روزه گرفتن نیست و ناظر بر کفاره است که چون در یک آیه ذکر شده در آیه دیگر اشاره نشده است. یا درباره تعیین مختصات دقیق زمانی در ایه 184، قصد شارع تأکید بر روزه گرفتن بوده و لذا برای بار دوم به این امر اشاره نکرده است. احتمال دیگر ناظر بر دو سطح از روزه داری است که در یکی به زمانی نامتعین اشاره کرده که می توان عوض نگرفتن ان در روزهای دیگر روزه بگیریم و یا اگر تمکن داریم، عوض کفاره نگرفتن به مسکینی طعام بدهیم (آیه 183) و در دیگری اشاره به زمانی متعیین و دقیق شده (ماه رمضان) که در ان حتما روزه می گیریم و عوض ان نیز باید روزه بگیریم و کفاره ای در کار نیست. این تأکید در بخشی از آیه 184 بقره مشهود است (وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ). بر این اساس، اگر در ماه های دیگر روزه نمی گیریم بخاطر سفر یا مریضی و نمی خواهیم روزه بگیریم، باید اطعام کنیم و این امر لزوم دارد. در مورد دوم نیز باید روزه گرفته شود. فقط اینجا مطرح می­شود که برخی اساسا توانایی روزه ندارند و لذا اجبار به روزه تکلیف مالایطاق است.

گمان می کنم ناتوانی در قرآن برای انسان در غالب مریضی تصویر شده است زیرا شروط روزه گرفتن در این دو آیه منوط به اقامت داشتن و ثبات مکانی و توانایی داشتن وسلامت بدنی شده است. لذا می­توان عدم سلامت بدن مادامی که برقرار باشد، حکم روزه از وی ساقط است حتی اگر فرد در همین فرایند چندین سال بماند و بمیرد. کهولت سن نیز می تواند نوعی کاستی بدنی و بیماری در این دستگاه تلقی شود. هم­چنین است حکم آسیب رسانی به بدن که منجر به بیماری است. شرط ثبات مکانی را نیز می توان درارتباط با سلامت تفسیر کرد، هرچند که می تواند به دلایل گسترده تری هم­چون امنیت و آسایش و .. تعمیم یابد. این مطلب از ادامه آیه به خوبی فهمیده می شود (يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ).

به گمانم اگر این دو آیه را دو حکم روزه بگیریم، باید هر دو را بر حکم آیه 182حمل کنیم (کتب علیکم الصیام) و لذا با دو مقوله روزه داری واجب روبرو خواهیم بود. اما می­توان دو آیه 183 و 184 را یکی دانست و اشاره کرد که در یکی (آیه183) کمیت زمانی (سه روز) وکیفیت (جایگزینی بدل روزه نگرفتن) را بیان کرده و در دیگری (آیه184) مختصات زمانی را بیان کرده حدود مطرح در آیه قبل را به ان افزوده و معنا را کامل کرده است. البته در آیه 183 به اطعام بواسطه توانگری اشاره کرده اما در ایه 184 بدان اشاره نکرده است و این موضوع برای من نکته مبهم است و شاید تنها دلیل دوگانه انگاری برای دو نوع روزه تلقی شود.

البته محل نزاع به این تفاوت ختم نمی شود و نکته مهم درباره تعداد روزهای روزه گرفتن ناظر بر جمله (فَلْيَصُمْهُ) باقی می­ماند. زیرا ضمیر هُ اشاره به ماه رمضان دارد و عده ای معتقدند که اشاره به روزه گرفتن در کل ماه را دارد. هرچند تصور من این است که صرف این دلیل نمی تواند به ما قطعیتی بدهد در اینکه این ضمیر حدود زمانی روزه را تعیین می کند و درآیه 182 بعد از مکتوب شدن روزه (فرض شدن) صریحا اشاره به حدود زمانی ان (ایاما معدودات) شده است. مگر انکه دلایل دیگری اقامه شود. البته من تصور می کنم که دوگانه انگاری روزه (تخییری و تعیینی) نمی تواند دقیق باشد و حکم ناظر بر یک امر روزه به شکل مفروض است و فقط باید درباره احکام ناظر بر آن در دو آیه 183 و 184 دقت بیشتری کرد و تکلیف بحث اطعام را مشخص کرد. مگر اینکه اقای ترکاشوند دلایل بیشتری در این دو نوع انگاری اقامه کند. هم­چنین در این سخن که روزه گرفتن در جهت تجربه درد و رنج گرسنگان و تشنگان است، من شدیدا مخالفم و این را ضعیف ترین نوع دلیل می دانم که بحث مفصلی است.

جدول توصیفی آیات بحث روزه

حکم (آیه 182 بقره)	كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ
دلیل صدور حکم (آیه 182 بقره)	لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
مخاطب انجام حکم (آیه 182 بقره)	يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا
مدت اجرای حکم (آیه 183 بقره)	أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ
زمان دقیق اجرای حکم (آیه 184 بقره)	فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ [رمضان] فَلْيَصُمْهُ
شروط لغو یا شروط لازم برای انجام حکم (مشترک در دو ایه 183 و 184 بقره)	مَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ (آیه 183) مَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ (آیه184)
کفاره روزه نگرفتن به دلیل نبود شروط (آیه 183 بقره)	فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ
کفاره روزه نگرفتن به دلیل نبود شروط (آیه 184 بقره)	فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ
تأکید بر انجام فریضه روزه (آیه 183بقره)	وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ
تأکید بر انجام فریضه روزه (آیه 184بقره)	وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ
دلیل تأکید بر انجام فریضه روزه (آیه 183بقره)	إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
دلیل تأکید بر انجام فریضه روزه (آیه 183بقره)	وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
تلطیف تأکید بر لزوم روزه گرفتن (آیه 184 بقره)	يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ

از این آیات فهمیده می­شود که:

1_ دلیل حکم روزه تحقق تقوا در (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا) است که مخاطب حکم می باشند و در قرآن 89 مرتبه محل خطاب واقع شدند.

2_ ایاما معدودات ناظر بر کاربردهای مشابه در قران دلالت بر سه روز دارد.

3_ ترکیب ایاما معدودات از طریق مقایسه با ترکیب ایاما معلومات به این صورت معنا می شود که اشاره بر زمانی نامتعیین و بدون مختصات دقیق دارد.

4_ تعیین زمان متعیین و دقیق روزه در ماه رمضان است.

5_ دو شرط لازم و کافی برای روزه گرفتن عدم بیماری و در سفر نبودن است.

6_ جایگزین روزه تکرار ان در روزهای دیگر است. هم­چنین اطعام مساکین نیز برای تانگران ذکر شده است.

7_ تأکید عمده بیشتر روزه گرفتن است تا اطعام دادن. هم­چنین در بحث از تعیین زمان دقیق به اطعام اشاره نشده و تدکید بر روزه با ذکر خیرخواهی خداوند تلطیف شده است.

8_ تأکید بر روزه گرفتن به گونه ای است که اگر (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا) فکر کنند به آن یا درستی آن پی می برند و شاید که از این طریق روزه شکرگذار شوند.

امید آنکه با ارائه تحقیق جامع اقای ترکاشوند، این مسائل به صورت دقیق تری بحث و بررسی شود.

.

---

.

بحث روزه

سید حمید رئوف

20/3/97

.

---

.