از جمله دیدگاه های مهم در فلسفه علم دیدگاه پوپر و دیدگاه فلاسفه علمی نظیر کوهن و فایرآبند است که در ابتدا و میانه قرن بیستم تاثیر مهمی بر فلسفه علم داشتند.در این مقاله به معرفی دیدگاه پوپر و ساختگرایان در فلسفه علم می پردازیم
.
ابطال گرایی و ساخت گرایی در فلسفه علم
- مقدمه از جمله دیدگاه های مهم در فلسفه علم دیدگاه پوپر و دیدگاه فلاسفه علمی نظیر کوهن و فایرآبند است که در ابتدا و میانه قرن بیستم تاثیر مهمی بر فلسفه علم داشتند.در این مقاله به معرفی دیدگاه پوپر و ساختگرایان در فلسفه علم می پردازیم.
- معرفی دیدگاه پوپر
شاید بتوان گفت که آشناترین آموزه فلسفی در میان دانشمندان آموزه ابطال پذیری پوپراست. ما در اینجا سعی می کنیم آرای او را، البته نه به تفصیل، بیان کنیم:
الف) مسأله استقرا: در بحث در مورد علیت گفتیم که هیوم ضرورت علی و معلولی را نفی می کند و نهایتاً به نوعی شکاکیت می رسد. مسأله استقرای هیوم ارتباط تنگاتنگی با مسأله علیت نزد وی دارد. همانند مسأله علیت، در مورد استقرا نیز دو مطلب را باید از هم بازشناسی کرد، یکی مسأله منطقی استقرا و دیگری مسأله روانشناختی آن.
از لحاظ منطقی هر چقدر هم که ما موارد متعددی از شیء A را ببینیم که واجد خاصیتی چون P باشد، باز مجاز نیستیم، شیء A ای را که که هنوز مشاهده نکرده ایم، دارای خاصیت P بدانیم. اما به لحاظ روانشناسی ما این کار را انجام می دهیم (همچون علیت که علی رغم توجیه معرفتی، ما به ضرورت علی و معلولی قایلیم) و این از نظر هيوم ناشی از عادت است. پوپر انتقاد هیوم در مورد استقرا را می پذیرد و به طور کلی استقرا را نامعتبر می داند. «آشکار است که اصل مجوز استقرا صدق منطقی ندارد و از نوع همانگویانه یا گزاره های تحلیلی نیست. اگر بود اصلاً مسأله استقرا در میان نمی بود و همه استنباطات استقرائی می بایست به استناد اصل مجوز استقرا، همچون استنتاجات قیاسی، خالصاً منطقی و همانگویانه باشد. پس اصل مجوز استقرا گزاره ای تالیفی است؛ یعنی نقیض آن تناقض آمیز نیست، بلکه منطقاً ممکن است. پس چه الزامی به قبول این اصل داریم و کدام دلیل عقلانی قبول آن را ایجاب می کند؟
آنان که به منطق استقرایی اعتقاد می ورزند، به جهد تمام جانب رایشنباخ را نگه می دارند و همزبان با وی می گویند که «قبول اصل مجوز استقرا از مسلمات همه علوم است و کیست که بتواند حتی در امور روزمره در آن تشکیک ورزد؟» حال اگر به جهت مماشات این ادعا را بپذیرم، باز احتجاج خواهم کرد که اصل مجوز استقرا منشأ معضلات منطقی است و بی فایده است. آری، حتی در «همه علوم» هم خطا ممکن است. آراء هیوم به روشنی نشان می دهد که اصل مجوز استقرا چه آسان به تناقضاتی منطقی منجر می شود که پرهیز از آنها اگر محال نباشد بسیار دشوار است. مگر نه اینکه اصل مجوز استقرا خود گزاره ای کلی است؟ پس اگر بگوییم که صدقش از تجربه معلوم شده است باز بر سر نقطه آغازیم و همان معضلات در پیش روست زیرا برای تصویب اصل مجوز استقرا باید به استنباطات استقرایی دیگری متوسل شویم که خود باید متکی به اصل استقرا قوی تری باشند، نقل کلام می کنیم به این اصل قوی تر، و به همین ترتیب بنابراین هر چه کنیم اصل مجوز استقرا بر تجربه استوار نخواهد بود و ناگزیر به تسلسل بی فرجام خواهد کشید.» (پوپر، ترجمه کمالی، 1381، ص 41)
اکنون اگر بگوییم که استقرا مبتنی بر اصل دیگری است که آن اصل استقرا را مجاز می کند؛ یعنی استقرا معتبر است؛ چون مبتنی بر علیت است، هیوم خواهد گفت شما از چیزی به نام اصل یکنواختی طبیعت استفاده کرده اید. یعنی، در مواردی که در گذشته میان دو شیء (الف) و(ب) رابطه علی برقرار بود، در آینده نیز این چنین خواهد بود؛ زیرا آینده شبیه گذشته است. پس استقرا و فرارفتن از امور تجربه شده به امور تجربه نشده، با فرض برقراری علیت میان آنها و حاکمیت اصل یکنواختی طبیعت استنتاج می گردد. توجه کنید که همان طور که در بحث علیت نشان دادیم، هیوم ضرورت علی و معلولی را انکار می کند؛ بنابراین اگر بین (الف) و(ب) رابطه علی برقرار بود، هیچ ضرورتی در کار نیست و تصور این که در آینده بین (الف) و(ب) رابطه علی برقرار نباشد، واجد هیچ گونه تناقضی نیست. پس برای اینکه بگوییم در آینده نیز (الف) و(ب) رابطه علی دارند، از اصل یکنواختی طبیعت کمک می گیریم. اما پرسش اساسی این است که خود این اصل از کجا آمده است؟ به ناچار باید بگوییم: ما همواره چنین تجربه کرده ایم؛ یعنی، استقرا کرده ایم. ملاحظه می کنید که برای توضیح استقرا به اصل یکنواختی طبیعت متوسل شدیم و برای تبیین اصل یکواختی طبیعت از استقرا استفاده کرده ایم. بنابراین آشکارا دچار دور گشته ایم، پس استقرا ناموجه است(شیخ رضایی و کرباسی زاده، 1391، ص 44-42).
پوپر این مطلب را می پذیرد و علم تجربی را استقرایی نمی داند. وی به پیروی از کانت مسأله استقرا را مسأله هیوم می نامد (پوپر، ترجمه کمالی، 1381، ص 48).
ب) مسأله تمیز[1]: با انکار استقرا، مسأله مهمی پیش می آید و آن این است که اگر استقرا مبنای تجربی برای علم تجربی فرآهم نمی کند، تجربی بودن این علم به چه معنا است و چرا ما موجهیم که آن را تجربی بنامیم؟ به سخنی دیگر، چرا ما میان علم تجربی و معارف دیگر، همچون منطق، ریاضیات و ما بعد الطبیعه تمایز قایلیم؟ در اینجا ما با مسأله تمیز مواجهیم، مسأله ای که پوپر آن را «مسأله کانت» می نامد؛ زیرا «در فلسفه کانت، این مسأله در کانون نظریه شناخت جا گرفت» (همان) پوزیتیویستهاي منطقی معیار تمیز را استقرا می دانستند.
پوپر که در جوانی با مارکسیسم و مکاتب روان شناسی فرويد و آدلر آشنا شده بود و در ابتدا برای مدت کوتاهی جذب آنها نیز گشته بود، تمایز آشکاری میان آنها و نظریه تازه ابداع شده اینشتین احساس می کرد. این مکاتب مؤیدات فراوانی داشتند و گویی هر حادثه ای مهر تأییدی بر دامن آنها بود. اینها چنان مبهم و غیر دقیق بودند که گسترده وسیعی از حوادث را در بر می گرفتند.
ادعاهای این مکاتب چنان کلی بود که با چیزی در تعارض قرار نمی گرفت؛ به عنوان مثال این عبارت را در نظر بگیرید: هر انسانی در زندگی به دنبال کمال است، هر چند که برخی امری دروغینی را بجای کمال وقعی می گیرند. هر اتفاقی در جهان بیافتد، این گزاره صادق خواهد بود؛ زیرا اولاً این مفهومی مبهم است.ثانیاًاگر کسی به دنبال کمال برود، فوراً این نتیجه بدست خواهد آمد که این گزاره تأیید شده است. اگر کسی به دنبال کمال نرود، و امر دیگری را پی بجوید، به راحتی می توان گفت که او این امر را به اشتباه کمال خود تلقی کرده، و بنابراین به دنبال آن رفته و باز هم گزاره تأیید می شود. در هر صورت هیچ راهی وجود ندارد که جهان در وضعیتی قرار بگیرد که گزاره فوق ابطال شود. نگاه پوپر به مارکسیسم، روانکاوی[2] فروید[3] و روان شناسی فردی[4] آدلر[5] شباهت زیادی به گزاره هایی از نوع فوق دارند. عبارات زیر دیدگاه وی را در این زمینه، به خوبی نشان می دهد.
«بعد از اینکه امپراتوری اتریش سرنگون شد، انقلابی در اتریش رخ داد: هوا مملو از شعارها و اندیشه های انقلابی و نظریه های جدید و اغلب افراط آمیز[6] بود. در میان این نظریه ها که مرا علاقه مند ساخته بود، بدون تردید به میزان زیادی مهمترین آنها نظریه نسبیت انیشتین بود. سه نظریه دیگر، نظریه تاریخ مارکس[7]، روانکاوی فروید و روان شناسی فردی آدلر بودند … ما همه(حلقه ای کوچک از دانشجویان که من به آن تعلق داشتم) از نتیجه مشاهده کسوف ادینگتون، که در 1919 اولین تأیید مهم نظریه گرانش اینشتین بود، هیجان زده شده بودیم. آن تجربه بزرگی برای ما بود و یکی از تجاربی بود که تاثیری ماندگار بر پیشرفت عقلانی من نهاد. سه نظریه دیگری که به آنها اشاره کردم نیز به طور گسترده مورد بحث قرار می گرفتند … طی تابستان 1919 بود که من احساس ناخرسندی هر چه بیشتری را از این سه نظریه داشتم … و شروع کردم به تشکیک در مورد ادعاهای آنها در مورد شان علمی شان. مسأله من شاید اول شکل ساده ای داشت: چه چیزی در مورد مارکسیسم، روانکاوی و روانشناسی فردی نادرست بود. چرا آنها چنین با نظریه های فیزیکی، با نظریه نیوتن و خصوصاً نظریه نسبیت تفاوت دارند؟ … تعداد کمی از ما می گفتیم که گرانش اینشتین را باور داریم. این نشان می دهد که وجود تردید در مورد صدق آن سه نظریه دیگر نبود که مرا آزار می داد، بلکه چیز دیگری بود. همچنین این امر هم نبود که من صرفاً احساس می کردم، فیزیک ریاضیاتی، دقیق تر از نوع جامعه شناسانه و روانشناسانه از نظریه ها است … بلکه من احساس مي کردم که این سه اگر چه به عنوان علوم تجربی مطرح شده اند، در واقع اشتراک بیشتری با اسطوره های[8] باستان داشتند تا علم، به این معنی که آنها شبیه اختر گویی[9] هستند تا این که شبیه اخترشناسی[10] باشند.
من فهمیدم که دوستانم که تحسین کننده مارکس، فروید و آدلر بودند، با تعدادی نکات مشترک در همه این نظریه ها، تحت تأثیر قرار گرفته بودند، و علی الخصوص قدرت تبیین کنندگی[11] آشکار آنها. به نظر می رسید این نظریه ها قادرند تقریباً هر چیزی را که داخل حوزه ای که به آنها مربوط است، تبیین کنند. به نظر می رسد مطالعه هر یک از آنها دارای اثر گروش[12] عقلانی یا الهام، باز شدن چشمان شما به حقیقت جدید پنهان از اشخاص هنوز ناآشنای با آن است. هنگامی که چشمان شما به این طریق باز می شد، نمونه های مؤید آن را در هر کجا ملاحظه می کردید. جهان پر بود از اثباتهای[13] نظریه. هر چه اتفاق می افتاد، آن را تأیید می کرد. بنابراین به نظر می رسید صدق آن آشکار است و ناباوران آشکارا مردمانی بودند که نمی خواستند تا حقیقت آشکار را ببینند. کسانی که دیدن آن را انکار می کردند، یا به دلیل این بود که آن علیه علائق طبقاتی آنها بود، یا به این دلیل بود که عواطف آنها سرکوب شده بود و این امر هنوز کاویده نشده بود، و سخت نیازمند درمان بود. (Popper, 1962, pp.34-35)
به این ترتیب بود که پوپر به این نتیجه رسید که تأیید اهمیت چندانی ندارد و تقریباً برای هر نظریه می توان موارد مؤید بسیاری یافت. نظریه های ابطال ناپذیر همواره در حال تأیید شدن هستند. بنابراین عکس تأیید اهمیت دارد و آن ابطال است.
آنچه برای یک نظریه مهم است امکان زیاد ابطال آن است؛ به عبارت دیگر اگر نظریه ای به گونه ای باشد که همواره مورد تأیید قرار بگیرد، این نقص برای آن است. ولی اگر نظریه ای به صورتی باشد که امکان ابطال یا رد شدن آن زیاد باشد، این خصیصه ای مطلوب برای نظریه مورد بحث است. آنچه منطق استقرایی نمی تواند انجام دهد، فرآهم کردن معیاری مناسب برای تمیز علم تجربی از سایر معارف است. به لحاظ منطقی اثبات گزاره های کلی ناممکن، ولی ابطال آنها ممکن است. هیچ گزاره کلی ای را نمی توان با استقرا به اثبات رساند، ولی می توان با یک نمونه نقض، آن را ابطال نمود. به این ترتیب معیار تمیز علم از غیر علم ابطال است، نه اثبات. بنابراین یک نظریه علمی است، هرگاه به توان با تجربه آن را ابطال نمود؛ یعنی نظریه های ابطال ناپذیر غیر علمی اند.
به این ترتیب ملاحظه می شود که تمایزی آشکار میان پوزیتیویستهای منطقی و پوپر وجود دارد. آنها از استقرا به عنوان توجیه گزاره های علمی استفاده می کردند و معتقد بودند هر چند که نظریه های علمی که شامل گزاره های کلی اند با استقرا قابل اثبات نیستند، ولی می توانند تأیید استقرایی بیابند و به این ترتیب توجیه[14] معرفتی آنها تامین گردد. اما پوپر به واقع رای هیوم را در دوری بودن استقرا می پذیرد و حتی بیش از هیوم به این مسأله ملتزم است، آنچنان که معتقد است هیوم، خود در پایان کار یک استقرا گرا باقی ماند (پوپر، 1384، ص 30)؛ به عبارت دیگر پوپر معتقد است که استقرا ناموجه و نامعتبر است. به این ترتیب هیچ توجیه معرفتی ندارد و بنابراین علم نیز از استقرا در مقام داوری، که مبین و مشخص روش علمی است (همان طور که خواهد آمد)، بهره نمی جوید. اما اگر علم توجیه معرفتی از استقرا نمی یابد، چگونه گزاره های علمی معرفت نامیده می شوند؟ مسأله این است که در معرفت شناسی، اجماع بر این بود، (در واقع تا قبل از 1963 که مقاله گتیه[15] منتشر شد، چنین اجماعی وجود داشت) که معرفت باور صادق موجه است. (Pollock, Cruz, 1999, p.13)
اما پوپر با این امر مخالف بود و در واقع کلید دریافت نظرگاه وی در مورد عینیت و عقلانیت (در تمام حوزه ها اعم از فلسفه و سیاست و اجتماع) در این امر نهفته که معرفت به شکل «باور موجه»[16] نیست و این بر خلاف دیدگاه بسیاری از فلاسفه است. (Gattei, 2009, p.1) در واقع پوپر همواره تلاش کرده تا نشان دهد، «هر تلاشی برای فرآهم آوردن بنیادی برای معرفت ما ناصواب است و ] در پی آن بود تا [علم را امری توصیف کند که تجربی است، ولی استقرایی نیست؛ آزمون پذیر و تأیید پذیر است، ولی هرگز قطعی نیست و از ما بعدالطبیعه با ابطال پذیری متمایز می گردد، بدون اینکه مابعد الطبیعه را بی معنا بپندارد» (ibid, p.2).
به این ترتیب تمایز مهم دیگری میان پوپر و پوزیتیویستهای منطقی آشکار می گردد، و آن معنا دار بودن گزاره های ما بعد الطبیعی بلکه مفید بودن آنها برای علم است؛ زیرا ممکن است، در طول زمان برخی اندیشه های ما بعد الطبیعی به داخل قلمرو علم وارد شوند (بالطبع با تغییراتی)؛ به عنوان مثال نظریه اتمی در یونان باستان که نظریه ای مابعد الطبیعی بود در اوایل قرن نوزدهم با کارهای دالتون وارد اندیشه علمی جدید شد. (ibid, pp. 33-34)
نکته مهم دیگری که در مورد دیدگاه فلسفی پوپر در مورد علم باید به آن اشاره کنیم، تمایزی است که وی میان مقام داوری[17] و مقام گردآوری[18] می نهد (که برخی همچون فرنچ و داکوستا این تمایز را نمی پذیرند).
استقراگرایان علی الخصوص استقراگرایان خام[19] معتقد به نوعی روش مکانیکی برای حصول قوانین طبیعی بودند. از جمله بیکن که منطق استقرایی جدید او به ما می گوید که تحقیق ما در پدیدارها در حوزه ای خاص نهایتاً به صورت مکانیکی منجر به یافتن تعمیم ها و قوانین حاکم بر آنها می گردد، در حالی که اگر تنها یک چیز از فلسفه علم قرن بیستم بتوان آموخت، این است که تولید نظریه های علمی به هیچ وجه امری مکانیکی نیست، بلکه ناشی از فعالیت خلاق است(Ladyman, 2002, p.74).
در واقع پوپر از اولین فلاسفه ای بود که معتقد بود، علم از انواع روشها می تواند تولید شود، علم می تواند بر اثر تفکر خلاق، اعتقادی مابعدالطبیعی یا مذهبی، خواب، خرافات و امثال آنها پدید آید. این مقام گردآوری است، هیچ ضابطه ای برای مقام گردآوری وجود ندارد و هیچ صورت بندی معینی را نمی توان برای فرآیند تولید علوم مختلف ارائه داد. بنابراین روش خاصی برای مقام گردآوری وجود ندارد، و این؛ یعنی روش علمی، نمی تواند مؤسس بر مقام گردآوری باشد، پس روش علم را باید براساس مقام داوری بنیاد نهیم. در مقام داوری است که ما به بررسی و ارزیابی نظریه ها می پردازیم و روش و معیار داوری ما ابطال پذیر بودن نظریه ها است. همچنین باید توجه داشت که در این دیدگاه اندیشه ها از صاحبان خود استقلال می یابند؛ به بیان دیگر انگیخته را باید از انگیزه جدا کرد. اندیشه ها مستقلاً به محک تجربه در می آیند. (ibid, pp. 75-77)
نکته آخری که در توضیح نظرگاه پوپر لازم است، بیان گردد، نقش گزاره های پایه در فلسفه علم او است. گزاره های پایه گزاره هایی هستند که می توانند باعث ابطال شوند، همچنین برای ارزیابی ابطال پذیر بودن یا نبودن نظریه ها لازم اند.
«گزاره های پایه باید واجد دو ویژگی باشند: (الف) اول اینکه از هیچ گزاره کلی بدون شرایط اولیه نباید گزاره پایه ای نتیجه شود و (ب) دیگر این که گزاره های پایه و گزاره های کلی باید بتوانند نقیض هم باشند: این وضع فقط هنگامی پیش می آید که بتوان نقیض یک گزاره پایه را، از آن تئوری که گزاره پایه نقض می کند، نتیجه گرفت. این ویژگی و ویژگی (الف) روی هم نتیجه می دهد که صورت منطقی گزاره های پایه چنان است که نقیض آنها گزاره پایه نیست» (پوپر، 1381، ص 130-129).
گزاره های پایه، گزاره های وجودی شخصی اند که به شکل کلی «در منطقه x فلان رویداد در حال وقوع است» یا «در منطقه x فلان چیز وجود دارد» هستند و رویدادهایی که گزاره های پایه از آنها خبر می دهند، باید ناظر به رویدادهایی باشند که مشاهده پذیراند. اما مشاهده پذیر به چه معنا است، پوپر اکیداً اکراه دارد تا مشاهده پذیرها را به داده های حسی تحویل کند؛ زیرا او شدیداً از روانشناسی گری دوری می گزیند: «این درست است که از رویداد مشاهده پذیر می توان معنایی روانشناسی گرانه فهم کرد. اما من از این اصطلاح چنان معنایی در نظر ندارم، به جای این اصطلاح می توان گفت «رویدادی متضمن وضع و حرکت اجسام فیزیکی کلان». دقیق تر آن است که بگوییم هر گزاره یا خود از وضع اجسام فیزیکی نسبت به هم خبر می دهد، یا با چنین گزاره های پایه «مکانیستی» یا «ماتریالیستی» معادل است» (همان، ص 131).
وی در ادامه می افزاید «هر تجربه ای که به واسطه یکی از حواس ادارک گردد، منطقاً می تواند با دریافتهای حواس دیگر، جایگزین شود. لذا اسناد تسلیم مخفیانه به روانشناسی گری به من، همانقدری بی پایه است که اسناد عقیده به مکانیسم یا ماتریالیسم. بنابراین، نظریه من از هر تعلقی آزاد است و نباید اینگونه انگها را بر آن زد. منظورم از آوردن این نکات آن است که اصطلاح مشاهده پذیر را از آفت روانشناسی گری در امان نگه دارم. (اگر هم مدرکات و مشاهدات روانشناسی گرانه باشد، مشاهده پذیری چنین نیست). من هیچ قصد ندارم که تعریفی برای اصطلاح «مشاهده پذیر» یا «رویداد مشاهده پذیر» به دست دهم … به نظر من این اصطلاح را باید مفهومی تعریف نشده دانست که به مرور زمان در عمل معنایی دقیق می یابد. کاربرد این مفهوم تعریف نشده را معرفت شناسان باید در عمل بیاموزند، همان طور که کاربرد مفهوم «نماد» را می آموزند، یا همانگونه که فیزیکدانها کاربرد مفهوم «جرم نقطه ای» را فرا می گیرند (همان، ص 133-131).
باید توجه داشت که گزاره های پایه خود خطاپذیرند، بنابراین باید مورد امتحان قرار گیرند، ولی عاقبت ناچاریم گزاره پایه ای را امتحان نکرده انتخاب نماییم و فرآیند امتحان را به آن ختم کنیم. وگرنه تا ابد باید امتحان کنیم و این ناممکن است. اما اینکه تا کدام مرحله یا کدام گزاره پایه آزمون را رها کنیم، جبری منطقی در کار نیست. «در این شیوه آن هنگام دست کشیدن از آزمون روا شمرده می شود که گزاره هایی یافته باشیم که اجماع پژوهشگران بر سر رد یا قبول آنها بسیار محتمل باشد. اگر اتفاق نظری در این باره حاصل نگردد، لاجرم یا امتحان گزاره ها را باید ادامه داد، یا باید از نو امتحان تئوری را آغاز کرد» (همان، ص 133).
به این ترتیب سه راهی فریز[20] نیز حل می شود. فریز می گفت اگر نخواهیم بدون دلیل تسلیم گزاره های علمی شویم، باید برای آنها اقامه برهان کنیم، ولی برای این کار ناچاریم که از گزاره های دیگر استفاده کنیم، از طرف دیگر این کار تا ابد نمی تواند ادامه یابد. بنابراین او و بسیاری از معرفت شناسان به روانشناسی گری روی آورده اند تا از تسلسل رها شوند. روانشناسی گری؛ یعنی قول به این که گزاره ها را می توان به غیر از گزاره ها، بر محسوسات با لذات نیز متکی ساخت. پس یا باید به طور جزمی به گزاره ای باور داشت، یا دچار تسلسل شد و یا از روانشناسی گری استفاده نمود. این سه راهی فریز است (همان، ص 120).
با پیشنهادی که پوپر در اینجا می دهد، هیچ یک از این سه لازم نمی آید، ما گزاره های پایه را به صورت جزمی می پذیریم؛ یعنی امتحان آنها را ادامه نمی دهیم و اقامه دلیل عقلی (یا تجربی) بر درستی آنها را موقتاً به تأخیر می اندازیم. (همان، ص 134)
«از قضا این نوع جزمیت بی خطر است، چه هرگاه لازم افتد به آسانی می توان گزاره های مذکور را امتحان کرد. می پذیریم که سلسلۀ قیاسات ما منطقاً پایانی ندارد. ولی این نوع «تسلسل بی فرجام» نیز بی خطر است، چه، ما به هیچ وجه قصد نداریم گزاره ای را با این سلسلۀ بی فرجام ثابت کنیم. و اما روانشناسیگری: باز می گویم که پذیرفتن و کافی شمردن و خرسند بودن به گزاره های پایه معلول دریافتهای ما- به ویژه دریافتهای درونی ما- است. ولی ما این دریافتها را دلیل صدق گزاره های پایه نخواهیم گرفت. دریافتها انگیزه رد و قبول گزاره ها هستند؛ ولی همچنان که با کوبیدن به روی میز هیچ گزاره ای را نمی توان توجیه {عقلی} کرد، خود دریافتها را نیز نمی توان پیشتوانۀ صدق گزاره های پایه دانست» (همان، ص 135-134).
2-1. انتقاد از دیدگاه پوپر
انتقادهای چندی بر دیدگاه های پوپر وارد شده که به نظر من مهمترین آنها مسأله کل گرایی تأییدی و کل گرایی معناشناختی است؛ یعنی آموزه دوئم-کواین همان طور که در تأیید تمام نظریه های ما اعم از ریاضیات منطق، فیزیک، شیمی و … در معرض تأیید قرار می گیرد، در مواجهه با ناهنجاری یا تعارض نیز چنین است. در واقع، وقتی تجربه به ما تعارضی را نشان می دهد، هر کدام از مؤلفه های معرفتی را می توان مسؤل دانست، این که کدام یک از این مؤلفه ها باید مورد بازبینی قرار بگیرد، بسته به تصمیم ما است.[21] در واقع در این جا مسأله کل گرایی تأییدی[22] و نسبت آن با فرضيه «تعين ناقص»[23] مطرح می گردد. توضيح اينكه فرضيه كل گرا یي دوئم – كواين مبين اين مطلب است كه يك گزاره، تنها در مقايسه با مجموعه اي از دانش زمينه اي يا به عبارت ديگر، در ارتباط با مجموعه اي از گزارهها است كه ابطال يا تأييد مي گردد. همواره مي توان يك گزاره را با اضافه نمودن فرضيه هاي كمكي (ad hoc ) از ابطال، نجات داد. به ديگر سخن، هيچ گاه تك گزاره اي به تنهايي ابطال نمي گردد. به اين ترتيب، کل گرایی تأییدی مستلزم آن است كه يك نظريه با توجه به تجربه تعين ناقص داشته باشد و براي يك نظريه همواره مي توان نظريه هايي به طور تجربي معادل ولي به طور كلي ( در حوزه عبارات نظري ) ناسازگار با آن پيدا كرد.[24]
این که ما خطا را به گردن کدام مؤلفه بیاندزیم به اطمینان ما به فرضیه ها، بستگي دارد. با این که این مشکل مهمی برای نظریه پوپر است، ولی در عین حال ما از آن بهره مند می شویم و آن این که در هر صورت خللی جدی در مجموعه معارف ما بروز کرده و این را جهان به ما می آموزد؛ یعنی در هر حال ما از طبیعت درس آموزی می کنیم. اشکال دیگر، مسأله احتمال است: گفته شده که نظریه پوپر پیش بینی های احتمالاتی را جزء علم قرار نمی دهد؛ زیرا به عنوان مثال وقتی تاس را می اندازیم، احتمال وقوع هر یک از اعداد 6/1 است، ولی اگر به فرض سه دفعه تاس بیاندازیم و هر سه دفعه 6/1 بیاید، باز مشکلی با فرضیه ما ندارد؛ زیرا در مباحث احتمالاتی، هر رویدادی با هر احتمالی با فرضیه اصلی سازگار است. البته اگر احتمالات روی جمعیت های بزرگ تعریف شوند، مسأله تفاوت می کند. وقتی می گوییم که در 50 درصد از موارد در طی یک میلیون پرتاب سکه شیر می آید، اگر در عمل 90 درصد شیر آمد، فرضیه ما دچار مشکل می شود. پوپر خود نظریه احتمال را براساس فرکانس رویدادها تعریف می کند، که بحث آن در این مقال نمی گنجد.
یکی دیگر از ایراداتی که به نظریه ابطال پذیری پوپر وارد است «مسأله الصاق[25]» است به این ترتیب که اگر گزاره یا مجموعه ای از گزاره ها چون A واجد پیش بینی های مشاهدتی باشند، آنگاه الصاق هر گزاره دیگری چون B به آن نیز چنین خواهد بود، بنابراین A&B نیز واجد پیش بینی های مشاهده پذیر می گردد؛ یعنی ابطال پذیر است و این چیزی است که موجب نگرانی پوپر می شود؛ زیرا او می خواست گزاره های مابعد الطبیعی را از علم جدا کند. حال اگر گزاره B، گزاره ای مابعد الطبیعی باشد، به نظر می رسد که A&B نیز چنین باشد (Sober, 2000, p. 48).
به نظر من این اشکال قابل رفع است، زیرا سوبر[26] براساس معیار ابطال پذیری زیر این ایراد را وارد کرده است. (ibid)
«گزاره P ابطال پذیر است اگر و تنها اگر P به طور قیاسی مستلزم حداقل یک گزاره مشاهدتی چون O باشد.»
می توان معیار را به صورت زیر تغییر داد: «گزاره P ابطال پذیر است اگر و تنها اگر:
1- اگر P گزاره ای اتمی باشد، آنگاه P یک نتیجه مشاهدتی چون O داشته باشد.
2- اگر PºA&B آنگاه هم A و هم B ابطال پذیر باشند.
3- اگر PºAÚB آنگاه هم A و هم B ابطال پذیر باشند.
4- اگر PºA®B آنگاه هم A و هم B ابطال پذیر باشد.
5- اگر Pº~A آنگاه A ابطال پذیر باشد.
این تعریفی بازگشتی[27] است (اردشیر، 1383، ص 18). که به نظر می رسد اشکال فوق الذکر را ندارد. چون اگر A ابطال پذیر باشد و B ابطال ناپذیر باشد، به راحتی نتيجه مي شود که A&B ابطال ناپذیر است.
اشکال دیگری که سوبر بر معیار پوپر می گیرد، این است که این معیار الزامات ویژه ای در مورد رابطه یک قضیه و نقیض آن دارد.
منظور سوبر را می توان این گونه بیان کرد: همان طور که گفتیم پوپر می گوید گزاره «تمام الف ها ب هستند» با یک نمونه نقض ابطال می شود، ولی مسأله این است که نقیض این گزاره؛ یعنی، گزاره «وجود دارد الف ای که ب نیست» ابطال ناپذیر است؛ چون هیچ گزارۀ واحد یا مجموعه متناهی از گزاره ها نمی توانند گزاره وجودی را ابطال کنند. (Sober, 2000, p. 49)
سخن سوبر در مورد این که گزاره وجودی ابطال ناپذیر است، درست است توجه کنید که گزاره های وجودی قابل اثبات اند (هر چند قابل ابطال نیستند) یا حداقل می توان دیدگاه پوپر در مورد گزاره های پایه را در این جا بکار برد و آنها را پذیرش موقت کرد. به این ترتیب گزاره های کلی با معیار ابطال پذیری فوق سنجیده می شوند و گزاره های پایه با معیار پذیرش موقت مشروط به مشاهده پذیر بودن. البته این با معیار پوپر تفاوت دارد، ولی مقصود پوپر را برآورده می سازد.
اشکال دیگری که بر نظریه او گرفته شده، این است که برخی اصول همانند اصول بقا به گونه ای هستند که هیچ وقت ابطال نمی شوند. مثلاً اگر ما ملاحظه کنیم که اصل بقا در جایی نقض می شود، می گوییم که گونه دیگری از انرژی وجود دارد و به این نحو آن را نگه می داریم .(Ladyman, 2002,pp.82-85)
این اشکال در مورد خطاناپذیر بودن اصل بقا وارد نیست؛ زیرا علی الاصول تصور نقض آن امکان پذیر است، ولی در عمل چنین نمی کنیم، و اين بر می گردد به تز دوئم که ما به فرضیه ای کمکی یا به دانشي پس زمینه ای آن قدر اعتماد داریم که از ابطال آن جلوگیری می کنیم.
اشکال دیگر مربوط است به مسأله دار بودن درجه ابطال پذیری، به این معنی که «مبطل های بالقوه یک تعمیم کلی همواره نامتناهی است، بنابراین نمی توان اندازه مطلقی از ابطال یافت، بلکه تنها یک اندازه نسبی را می توان بدست آورد» (ibid, p. 85).
توجه به این نکته لازم است که در دیدگاه ابطال گرایانه نظریه ها به دیده واحد نگریسته نمی شوند، برخی از نظریه از برخی دیگر ابطال پذیرترند، به این صورت که هر گاه مجموعه مبطلهای بالقوه نظریه ای چون T زیر مجموعۀ مجموعۀ همه مبطل های بالقوه نظریه ای چون T¢ باشد، T¢ را ابطال پذیرتر از T می نامیم (ibid, p. 73).
این را درجه ابطال پذیری می نامند و اشکال فوق مربوط به این مسأله است. منتقدان معتقدند که اغلب موارد وضعیت به این سادگی نيست. به عنوان مثال، نظریه های نسبیت و مکانیک نیوتنی را در نظر بگیرید. فرض بر این است که نسبیت عام ابطال پذیرتر از نظریه نیوتن است. اما همان طور که در مبحث دوئم- کواین عنوان خواهد شد، این نظریه به همراه دانش پس زمینه ای منجر به نتایج تجربی می گردند. بنابراین تنها اگر ما احتمال بالایی به صدق نظریه های پس زمینه اي بدهیم، می توانیم نتیجه بگیریم که نظریه های فوق دارای نتایج تجربی اند. تز دوئم – کواین به ما می گوید که قضاوت ما در مورد درجه ابطال پذیری نظریه ها وابسته به کل دستگاه نظری ما است، اعم از فرضیه های کمکی و دانش پس زمینه ای، و این که ما محتوای بیشتر را به نظریه های مورد نظر (مثلاً نسبیت و مکانیکی نیوتنی) می دهیم، ناشی از تجربه گذشته ما در مورد دانش پس زمینه ای است که براساس استقرا فرض مي کنیم كه مجموعه های مبطل آنها کوچک است؛ یعنی استقرا از در پشت وارد شده است .(ibid, p. 86)
انتقاد دیگری كه به پوپر وارد شده این است که وی حتی از هیوم هم فراتر رفته و می گوید ما حتی محق نیستیم تا بر این باور باشیم که بهترین نظریه های ما احتمالاً صادق اند. وی می گوید دانشمندان باید کاملاً از استقرا پرهیز کنند، ولی آیا این ممکن است؟ آیا ما هیچ گاه موضع مثبتی برای باور به نظریه های خود نداریم؟ به نظر نمی رسد که معرفت علمی ما خالصاً منفی باشد و ما به باورهای علمی باور داریم (به طور مثبت) (ibid).
وقتی مهندسان و دانشمندان سفینه ای را طراحی می کنند، آنها به واقع معتقدند که بر نیرویی غلبه کرده اند و وقتی واکنشهای هسته ای صورت می گیرد، دانشمندان معتقدند، واقعاً جرمی تبدیل به انرژی شده است. اگر مشاهدات گذشته هیچ محلی از اعراب نداشته باشد، ما باید انتظار نداشته باشیم که وقتی درون آب بپریم و شنا بلد نيستيم احتمالاً خواهیم مرد. به نظر می رسد پرهیز کامل از استقرا چندان معقول نیست. فرض کنید که اکبر شنا بلد نیست و می خواهد از مسیری به طول ده متر در رودخانه ای به عمق 3 متر عبور کند، بر اساس معیار پوپر ما نمی توانیم بگوییم که از روی پل رفتن، مبنای عقلانی بیشتری دارد تا از درون آب رفتن. اگر استقرا را به چیزی نگیریم، نمی توانیم بر اساس تجربیات گذشته استنتاجی صورت دهیم. پوپر بر این باور است که می تواند این اشکال را با ارائه مفهوم تقویت نظریه ها پاسخ دهد، «یک نظریه تقویت می شود هر گاه حدسی شجاعانه زده شود که پیش بینی هایی بدیع ارائه دهد که ابطال نشده باشند» (ibid, p. 87).
پوپر معتقد است که «معقول است که ما فرض کنیم که نظریه ای که بیش از همه تقویت شده باشد، صادق است؛ زیرا ما تلاش کرده ایم آن را به طرق مختلفی ابطال کنیم، ولی شکست خورده ایم» (ibid).
در واقع نظریه هایی که بیش از همه تقویت شده اند، آنهایی نیستند که ما دلیل بر باور به صدقشان داشته باشیم، بلکه آنهایی هستند که ما حداقل می توانیم به عنوان کاذب به آنها بنگریم.
بنابراین عقلانی است که از آنها برای طراحی در آینده استفاده کنیم. «پوپر تأکید دارد که این واقعیت که یک نظریه تقویت می شود تنها به این معنا است که آن نظریه دعوت به چالش های بیشتری می کند» (ibid).
اما مشکلی وجود دارد: در این جا گویی دوباره استقرا به میدان می آید، مفاهیم شجاعانه و بدیع اگر چه نسبی اند، ولی اولی به معنای پیش بینی هایی است که براساس دانش پس زمینه ای نامحتمل است و دومی به معنای پیش بینی هایی است که قبلاً صورت نگرفته یا براساس نظریه های کنونی قابل انتظار نیست. به عبارت دیگر استقرا مبتنی بر دانش پس زمینه ای وارد توضیح پوپر وارد می شود(ibid).
مشکل بعدی هم این است که بی نهایت نظریه می توان در نظر گرفت که در مورد گذشته سخنی یکسانی بگویند، ولی داستانی که در مورد آینده بیان می کنند، متفاوت باشد. به عنوان مثال، به نظر می رسد، نظریه ای که می گوید، جهان تا سال 2020 براساس نظریه های میدان کوانتومی و نسبیت عام کار می کند و از آن تاریخ به بعد جهان بر طبق مکانیک نیوتنی عمل خواهد کرد هم به اندازه نظریه میدان کوانتومی و نسبیت عام تقویت شده باشد، ولی ما چنین نظریه هایی را نمی پذیریم. باز به نظر می رسد، چاره ای جز ورود (حداقل تا حدی) تبیین های استقرایی نیست (ibid, p. 88).
اشکال دیگری هم که بر دیدگاه پوپر وارد می شود، این است که این گونه نیست که دانشمندان همواره به ابطال نظریه ها رأی می دهند، بلکه در بسیاری از موارد به اصلاح آن می پردازند. وی خود این را می پذیرد، ولی معتقد است که فرضیات اضافی که منجر به اصلاح یا نجات نظریه می شود، باید مستلزم پیش بینی های اضافه باشد. در واقع وی بین اصلاحات خلق الساعه[28] و غیر خلق الساعه تفاوت قائل می شود(ibid, p.88).
اگر نظریه اصلاح شده حاوی پیش بینی های بیشتری نباشد، اصلاح بکار رفته در آن خلق الساعه است و قابل پذیرش نیست. مثال معروف در این مورد، اعوجاجات مدار اورانوس بود که آنچه پیش بینی می شد، با مشاهده سازگار نبود، اما اصلاح غیر خلق الساعه ای آن را بر طرف نمود و آن پیش بینی سیاره ای دیگر بود؛ يعني سیاره نپتون[29] كه با کشف آن، نظریه نيوتن تقویت شد. اما مشکل این است که همواره این اتفاق در علم نمی افتد و مواردی در تاریخ این را نشان می دهد؛ همچون مدل بور که به واقع ناسازگار بود، ولی به طور گسترده به عنوان مدلی عملی بکار می رفت یا مدار عطارد[30] را می توان ذکر کرد که با آن که دانشمندان از اختلاف نظریه با مشاهده آگاه بودند، ولی نظریه نیوتن کنار نهاده نشد و برای مدتها از آن استفاده شد تا نظریه نسبیت جایگزین آن شد (ibid.p.89).
شاید گفته شود که دانشمندان به درستی عمل نکردند که با نظریه های ناسازگار کار می کردند و به نظر من هم تا حدی این ایراد وارد است، البته این گونه نیست که در تاریخ علم یا فلسفه هر طریقی که طی شده بهترین طریق بوده، و شاید اگر خیلی جدی تر به ایرادهای گفته شده پرداخته می شد، نظریه هایی همانند نسبیت یا کوانتوم زودتر ابداع می شدند و اکنون علم مراحل پیشرفته تری را طی می کرد. پاسخ احتمالی این است که نظریه جایگزیني در كار نبوده، ولی به نظر من اگر این مشکلات همانند آنهایی که در ابتدای قرن بیستم پدید آمد جدی تلقی می شد، نظریه های جایگزین نیز احتمالاً زودتر شکل می گرفت.
در انتها باید بگویم اگر چه اشکالات جدی به نظرگاه پوپر در مورد علم وجود دارد، که البته برخی از آنها احتمالاً با تغییر بعضی معیارها برطرف می گردد (همان طور که من سعی کردم نشان دهم)، ولی برخی دیگر بنیادی هستند و مبانی اندیشه پوپر را با مشکل مواجه می کنند؛ همچون مسأله دوئم – کواین و استقرا. با این حال یک درس بزرگ را از اندیشه های پوپر می توان فرا گرفت و آن خطا پذیر دانستن دانش بشری و حفظ رویکرد نقادی است که به نظر من بسیار اساسی است. چنین دیدگاهی راه را بر گزافه گویی ها می بندد و پا را به اندازه گلیم دراز می کند. ما همواره باید در را بر نظریه پردازی ها خلاقانه بگشاییم و پرواز اندیشه را تا افق های بسیار دور ممکن سازیم، ولی در نهایت باید نظریه های ما مبتنی بر بینه باشند و همواره عنصر خطاپذیری را در آنها منظور داریم و بدانیم هیچ گاه در نظریه پردازی بسته نمی شود و این راه بی پایان است.
«بی نهایت حضرت است این بارگاه صدر را بگذار صدر توست راه» (مولوی، دفتر سوم، بیت 1961)
قطعه زیر از پوپر به خوبی وضعیت ما را در مورد علم نشان می دهد و حسن ختام خوبی برای این بخش است:
«تجربه در علوم عینی بر هیچ ستون پولادینی تکیه نزده است، بلکه گویی کاخ تئوریهای علمی بر باتلاقی افراشته است» و عمارتی است نهاده بر تیرکهای فرو رفته در باتلاق. بر هیچکس «معلوم» نیست که ته این باتلاق کجاست. اگر امروز تیرکها را بر زمینی پایین تر از اینکه هست نصب نمی کنیم، نه به دلیل آن است که به لایه ای محکم رسیده ایم، ما فقط هنگامی از فروتر بردن تیرکها دست می کشیم که اطمینان یابیم لایه زیرین آنقدر سخت هست که دست کم برای مدتی از عهده تحمل بنا بر می آمد» (پوپر، 1381، ص 142-141).
- ساخت گرایان
ساخت گرایان اجتماعی[31] فلاسفه ای هستند که معتقدند «معرفت علمی، محصول نظریه پردازی های دانشمندان است و کشفیاتی در مورد واقعیات جهان نیست.» (Votsis, Ph.D Thesis, p.10) دیدگاه این فلاسفه در مورد علم تجربی، از مطالعات گستردۀ تاريخي، جامعه شناختي و روانشناختي صورت گرفته در علم، ناشی شده است.
لازم به ذكر است كه با وجود تذكار و تنبه دوئم[32] و پوانكاره[33] مبني براينكه تاريخ علم نشان دهنده وجود نظريه هايي است كه تاكنون در عمل موفق بوده اند، ولي اكنون از اعتبار ساقط اند، پوزيتيويستهاي منطقي بررسي هاي تاريخي را ناديده گرفته و علم تجربي را هم انباشتي و هم پيشرفت كننده، تلقی نمودند.
اما در دهه 60 ميلادي افرادي چون كوهن و فايرآبند با بررسي هاي گسترده تاريخي، روانشناختي وجامعه شناخي، علم تجربي را فاقد دوخصوصيت فوق دانستند و براين اساس برهاني عليه واقع گرايي ارائه دادند كه از آن با عنوان قیاس ناپذيري[34] نظريه هاي علمي ياد مي شود (ibid, pp. 24-25).
اين استدلال نيز مبتني بر يك ديدگاه كل گرايانه ديگر به نام كل گرايي معناشناختی[35] است. همان گونه كه يك مشاهده يا به عبارت بهتر يك گزاره مشاهدتي تنها در شبكه اي مرتبط از گزاره ها، كه تشكيل دهنده كل دستگاه معرفتي است، قابل تأييد، توجيه يا ابطال است، محتواي يك مفهوم[36] نيز تنها در شبكۀ پيچيده اي از مفاهيم قابل فهم است ( كواين در مقاله «دو جزم تجربه گرايي» [37]هم كل گراي تأییدی و هم كل گرايي معناشناختی را مطرح مي كند. البته برهان اصلي را براي كل گرايي معناشناختی ، ويتگنشتاين (2009 ) و سلرز[38] (1956 ) ارائه دادند ((Esfeld, 2006).
در کل گرایی معنا شناختی«اندیشه اساسی این است که محتوای (معنای) یک مفهوم با موضع آن در شبکه کاملی از مفاهیم؛ یعنی یک نظریه کامل داده می شود. به طور خلاصه، محتوای یک مفهوم، مرکب است از روابط استنباطی[39] با دیگر مفاهیم …به عنوان مثال، مفهوم الکترون را نمی توان با اشاره کردن به الکترون ها ارائه داد. این مفهوم با نشان دادن روابط استنباطی با دیگر مفاهیم، در یک نظریه کامل معرفی می گردد. در آن صورت، نظریه به عنوان یک کل دارای نتایج مشاهدتی است…کل گرایی معنا شناختی مستلزم این است که بین موضوعات مرتبط با امور واقعی[40] و موضوعات مربوط به محتوای(معنای) مفهومی، گسستی وجود نداشته باشد»(ibid) .
كل گرايي معناشناختی، عمدتاً در حوزه هويات متناظر با مفاهيم نظري مورد پذيرش قرار گرفته است؛ به عبارت دیگر، در قلمرو اشيای مشاهده ناپذير، كه داده هاي بي واسطه حسي در مشاهده امري ماكروسكوپي و محسوس وجود ندارد، كل گرايي به طور گسترده اي مورد پذيرش قرار گرفته است (ibid).
البته مفاد فرضيه ساخت گرايان در مورد تمام مفاهيم برقرار است و به حوزه خاصی محدود نمي گردد. همچنين ياد آوري می شود كه كل گرايي معناشناختی، مؤيد ديگري برعدم وجود تمايز قاطع ميان مفاهيم يا عبارات نظري با مفاهيم يا عبارات مشاهدتي است(البته درست آن است که بگوییم تمایز میان مفاهیم نظری وغیر نظری یا تمایز میان هویات مشاهده پذیر و هویات مشاهده ناپذیر). با توجه به مطالب مذكور هنگام تغيير نظريه علمي غالب، ما صرفاً با تغيير قوانين حاكم ميان مفاهيم پيشين مواجه نيستيم، بلكه مفاهيم جديد به دليل قرار گرفتن در ارتباط استنتاجي جديد با مفاهيم ديگر و ايجاد شبكه اي نو، ساختار مفهومي تازه اي بنا مي نهند كه هر يك از اجزای آن را تنها در اين ارتباط جديد معنایي، مي توان فهم كرد.
اما ساخت گرايان، كه يكي از نمايندگان اصلي آنها تامس كوهن [41] است، علاوه بر اين معتقدند كه مفاهيم در نظريه هاي مختلف، قابل ترجمه به يكديگر نمي باشند. به عنوان مثال جرمي كه در پارادايم[42] نيوتني مورد استفاده قرار مي گيرد، مفهومي كاملاً متفاوت از جرم در پارادايم نسبيتي است، و به علاوه اين دو قابل ترجمه به يكديگر نيز نيستند.
به عبارت ديگر مفاهيم فوق به دليل تمايز كامل، قابل مقايسه نيز نيستند تا نزديكي به واقع يكي از آن دو معلوم گردد.
براي درك صحيح مطلب بايد مفهوم پارادايم را كه از واژه هاي كليدي و محوري مورد استفاده كوهن در كتاب معروف خود «ساختار انقلابات علمي» است، توضيح دهيم. برخلاف آثار فلاسفه علم پوزيتيويست، مانند كارنپ، كوهن به تعريف دقيق مفهوم پارادايم نپرداخته بلكه بيشتر با ذكر مثالهاي گوناگون از تاريخ علم و نشان دادن كاربردهاي مختلف آن، سعي در روشن نمودن مفهوم پارادايم داشته؛ يعني درست همان روشي كه ويتگنشتاين متأخر براي نشان دادن معناي يك عبارت بكار مي برد.
با اين حال به طور كلي مي توان گفت پارادايم، مجموعه اي از اصول، باورهاي علمي و فلسفي، هنجارها، مسائل، روشهاي حل مسأله و به طور كلي روابط علمي مورد پذيرش جامعه دانشمندان است كه اعضاي اين جامعه به آن ملتزم اند و وجه اشتراك اصلي آنهاست. در رويكرد ساخت گرايان به علم، اين را كه چه مشاهداتي حایز اهميت است و چه نوع مشاهداتي منجر به تأييد يا ابطال مي گردد، پارادايم معين مي کند. نتيجه عبارات فوق اين است كه هيچ مشاهدۀ خالص و مستقلي از پارادايم ( يا نظريه ) وجود ندارد. به عبارت ديگر، مشاهدات نظريه- بارند[43](تز دوئم-کواين) و پارادايم است كه به آنها معنا و اهميت مي بخشد.
لازم به ذكر است كه پارادايم، چيزي فراتر از نظريه است. پارادايم علمي مجموعه نظاماتي است كه علاوه براينكه نظريه مورد پذيرش جامعه علمي را تعيين مي كند، روابط ميان اين جامعه، هنجارها و مطلوبات آن را نيز معين مي نمايد. دانشمندان معمولاً در داخل پارادايم به حل مسائل و معماها مي پردازند.
نتيجه يك ناهنجاري، معمايي است كه دانشمندان همواره اميدوارند كه به حل آن ( به زودي ) نايل آيند. به عبارت ديگر، يك ناهنجاري، معمولاً به عنوان پديده ای نگريسته مي شود كه در نهايت پارادايم آن را منحل خواهد نمود. در واقع پارادايم نوعي تسلط و اقتدار ايجاد مي كند كه تمام جوانب حرفه اي دانشمندان را مورد تأثیر قرار مي دهد. به عنوان مثال، پارادايم را مي توان چون حاكميت مقتدر و مطلق پادشاهي خودكامه در نظر گرفت كه تمام جوانب زندگي رعايا و مردم متأثر از آن است، نحوه تفكر، معاش، روابط اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و …تماماً در چنين نظامي، متأثر از اين دستگاه تمامیت خواه است.
در هنگام حاكميت پارادايم، دانشمندان به علم عادي مشغول اند. دانشمندان در علم عادي به حل مسأله يا معما گشايي، توسعه قلمروي نظريۀ حاكم، ارائه پيش بيني های نوين و تطبيق آنها با امور واقع و مواردي از اين دست مشغول اند .
بايد توجه كرد كه تعهدي كه دانشمندان و جامعه علمي نسبت به پارادايم موجود دارند، امري صرفاً معقول و مبتني بر ادله نيست، بلكه بيشتر چيزي از جنس ايمان است. درسنامه هاي [44]علمي يكي از طرق اصلي ايجاد چنين تعهد و التزامي است، كه ارزشهاي مورد قبول پارادايم را از همان ابتداي دوره فراگيري، به افراد متعلق به جامعه علمي تلقين مي كنند.
در دوره علم عادي، دانشمندان به حل معما مشغول اند، اما نه هر مسأله اي كه پيش از اين موجود بوده معماي مورد نظر پارادايم است و نه هر پديده اي كه قابل فهم نگرديده، اهميت دارد، پارادايم خود نشان دهندۀ اين است كه به كدام مسأله ارزش دارد بپردازيم، و همچنين معین می سازد که چه راه حل هايي و چگونه به جواب منتهي خواهد شد؛ به عبارت ديگر، قواعد حل معما را پارادايم تعيين مي كند:
«به هر حال پيش از اين ديده ايم كه يكي از چيزهايي كه جامعه علمي از يك پارادايم كسب مي نمايد، معياري براي انتخاب مسائلي است كه به دليل اينكه پارادايم، مسلم گرفته شده است، مي توان فرض كرد كه داراي راه حل اند. به میزان زيادي اينها تنها مسائلي اند كه اين جامعه آنها را علمي مي داند يا اعضاي خويش را به پذيرش آن تشويق مي كند. مسائل ديگر، شامل بسياري كه پيش از اين به عنوان استاندارد در نظر گرفته مي شدند، با عنوان متافيزيكي يا به این عنوان که در خصوص نظام ديگري از تحقيق هستند، يا تنها به اين دليل كه مشكل تر از آن هستند كه براي آن وقت صرف گردد، رد مي شوند. بنابراين پارادايم مي تواند جامعه علمي را حتي از مسائل مهم اجتماعي جدا كند كه قابل كاهش به شكل معما نيستند، به دليل اينكه آنها را نمی توان با عباراتي به صورت لوازم مفهومي و ابزاري كه پارادايم فرآهم مي آورد، بیان کرد» (Kuhn, 1970, p. 37).
عبارات فوق نشان دهنده نظرگاه كوهن در مورد انتخاب مسائل علمي در هر پارادايم است. اما در مواقعي از تاريخ علم ناهنجاري هايي بروز مي كند كه براي مدتهاي زيادي اذهان دانشمندان و جامعه علمي را به خود مشغول مي دارد. هنگامي كه ناهنجاريهاي پيش گفته به ميزان قابل توجهي ادامه يابد، پارادايم حاكم دچار بحران مي گردد، درست مانند زماني كه حاكميت سياسي، به دليل عدم توانايي پاسخگويي نهادهاي موجود، به نيازهاي اجتماعي، دچار بحران مشروعيت مي گردد. البته در ايجاد بحران در پارادايم حاكم، فروپاشي فعاليت بهنجار معما گشايي فني، تنها عامل موثر نيست، بلكه شرايط اجتماعي، ديدگاه هاي فلسفي و ديگر عناصر مرتبط تاريخي نيز بر ظهور بحران موثرند، اما «فروپاشي فني، همچنان در هسته مركزي بحران باقي مي ماند» (ibid., p. 69).
در مواجهه با بحران در وهله نخست، دانشمندان معمولاً سعي در برطرف نمودن آن، در سنت علمي موجود مي نمايند. حتي هنگام مواجهه با ناهنجاري هاي طولاني و شديد، به راحتي حاضر به كنار گذاشتن پارادايم موجود نيستند. اما در مواقعي و آن هم تنها هنگامي كه نامزدي براي جايگزيني نظريه پارادايمی قبلي وجود داشته باشد، پارادايم پيشين، با يك انقلاب علمي، با پارادايمي جديد جايگزين مي گردد.
بايد توجه داشت كه در تغيير پارادايم دانشمنداني كه به پارادايم نوين روي مي آورند، در گذر از پارادايم پيشين به پارادايم جديد، فرآيندي عقلاني را تجربه نمي كنند، بلكه چيزي شبيه تغيير دين رخ مي دهد. كوهن خود از آن با عنوان « گروش » [45]ياد مي كند. اين واژه اي است كه هنگام تغيير آيين به كار مي رود.
دانشمندي كه در پارادايم نوين تربيت مي گردد، گويي در جهاني ديگر زندگي مي كند؛ به عبارت ديگر، دانشمندان متعلق به پارادايم هاي متفاوت، در جهان هاي متفاوت زندگي مي كنند. به لحاظ روانشناختي، تغييري از نوع گشتالت[46]روي مي دهد[47]؛ چيزي كه تابه حال خرگوش ديده مي شد، اکنون اردك ديده مي شود. عبارات فوق بيان ديگري از فرضيه[48]قیاس ناپذيري پارادايم ها است . لازم به ذكر است كه قياس ناپذيري پارادايم ها منجر به قياس ناپذيري عناصر داخلي آنها مانند، قياس ناپذيري مفاهيم، قياس ناپذيري روش ها، قياس ناپذيري اهداف و قياس ناپذيري مشاهدات مي گردد.
با توجه به مطالب گفته شده، با اين كه داخل هر پارادايمي، مي توان علم تجربي را انباشتي و پيش رونده تلقي نمود، اما در مقايسه بين پارادايم ها به هيچ وجه نمي توان چنين نظرگاهي را اتخاذ نمود. يعني در هنگام جانشيني پارادايم جديد با پارادايم پيشين، برخلاف يكي از مسلمات واقع گرايان، ما به حقيقت نزديكتر نمي شويم، بلكه از يك نظام مفهومي به نظام ديگري انتقال مي يابيم. هيچ استانداردي از عقلانيت وجود ندارد كه قاضي ما براي درك پارادايم نزديكتر به حقيقت، قرار گيرد. هر پارادايمي عقلانيت مخصوص به خود را دارا است، وهيچ نظامي مستقل از پارادايم وجود ندارد، و لذا هيچ واقعيت مستقل از پارادايمي قابل شناخت نيست. در واقع جهان با سنت علمي حاكم يا پارادايم علمي ساخته مي شود، و به این ترتیب روشی برای علم مستقل از پارادایم وجود ندارد؛ این پارادایم است که مشخص می کند کدام نظریه ها، فرضیه ها، قوانین و مسائل در حوزۀ علم تجربی قرار دارند.
دو پاسخ رسمي نزديك به يكديگر در مورد دیدگاه ساخت گرايان وجود دارد(Boyd, 1991, p .203. ): يكي اينكه گفته مي شود براي قضاوت ميان دو تئوري علمي رقيب، همواره مي توان نظريه سومي يافت كه هر دوي آنها را به طور بي طرفانه مورد قضاوت قرار دهد. به عبارت ديگر با اينكه هر روش آزموني، نظريه- بار است، همواره روشی برای آزمون آنها هست كه با وجود نظريه- بار بودن، نسبت به دونظريه مورد نظر، بي طرف مي باشد.
و پاسخ دیگر در مورد تز قياس ناپذيري است که پاسخ رسمي به آن توسل به وجود مرجع[49]، علاوه بر معني[50]، براي يك لفظ است. توضيح اينكه، برون انگارها[51] در فلسفه زبان، براي محتواي يك لفظ یا مفهوم، علاوه بر معناي آن، عنصر ديگري با نام مرجع یا مصداق[52] نيز قائل اند( تقريباً چيزي شبيه نظر فرگه در باب معناي يك لفظ ). اين فيلسوفان به جزءمعناي[53] يك لفظ، اصطلاح معناي اوليه[54] و به جزءمصداق يا مرجع آن، اصطلاح معناي ثانويه [55]را اطلاق می کنند.
آنچه كه در جايگزيني پارادايم ها تغيير مي يابد آن جزئي از معناي واژه است كه در ارتباط استنتاجي با ساير مفاهيم قرار دارد و به علت تغيير پارادايم و تغيير اين ارتباط، تغيير خواهد كرد، كه همان معناي اوليه آن واژه است، اما در اين جابجايي پارادايم ها معناي ثانويه يا مصداق لفظ ثابت خواهد ماند.
شايد شاخص ترين فرد در ارائه اين برهان پاتنم باشد. او معتقد است كه يكساني مرجع ( مصداق ) مفاهيم قیاس ناپذير، امكان مقايسه نظریه ها را در دو پارادایم، با توجه به اين عنصر مشترك ( حداقل داراي هم پوشاني )، فرآهم مي آورد(( Esfeld, 2006.
به دنبال اين اظهار پاتنم، گفته شد كه هيچ مرجعي بدون توصيف وجود ندارد، بنابراین بايد توصيف به طريقي بيان شود كه از تأثیر قیاس ناپذيري نظریه ها ي مورد بحث به دور باشد؛ به عبارت ديگر، نسبت به آنها خنثي باشد. ( اينجا پاسخ دوم با پاسخ نخست مرتبط مي گردد).
به عنوان مثال، همواره گفته مي شود، زبان طبيعي چنين خصوصيتي را دارا است. اما احتمالاً ساخت گرايان در جواب اين جوابيه ها اظهار مي دارند كه حتي اگر نظریۀ بي طرفي يافت شود ( نسبت به دوتئوري مورد نظر )، بازهم مشكل عينيت [56]رفع نمي گردد؛ زيرا در واقع گرايي، رسيدن يا نزديكي به حقيقت عيني مورد نظر است، حتي اگر نظریه سوم بتواند ميان دو نظریه مورد بحث داوري كند. اما به دليل بستگي روشهاي آن با نظريه، در مورد جهان، مستقل از نظريه، و به صورت عيني و واقعي، نمي تواند داوري كند. با از دست دادن عینیت، به طریق اولی، روشی عینی و مستقل از نظریه هم وجود نخواهد داشت.
در مورد پاسخ دوم بويد مي گويد: اگر چنين اتصالی در مورد مفاهيم برقرار باشد، پس بيشتر آنچه كوهن در مورد انقلابهای علمي بيان كرده نادرست است. بااين حال بازهم جواب ساخت گرايان داده نمي شود، مگر اينكه نظریه ای بيابيم، که نسبت به دو پارادايم متوالی بي طرف باشد تا بتوان درباره انتقال از يك پارادايم به پارادايم ديگر داوري کرد. ولي بنا به اين نظر ساخت گرايان كه روشها تماماً وابسته به نظريه اند، چنين روشي را نخواهيم يافت. نکته جالب توجه این است که اگر ديدگاه ساخت گرايان را بپذيريم( ساخته شدن نظريه در جامعه علمي)، اعتقاد به وجود روش علمی برای علم تجربی، که در جامعه معرفتي ساخته شده، نمی تواند نادرست باشد، چرا كه خود ساخت گرايان معتقدند كه نظریه در جامعه علمی ساخته می شود.
به نظرمن دو نكته مهم در مورد برهان كوهن وجود دارد: يكي اينكه اگر همه چيز را پارادايم معين كند؛ يعني به عنوان مثال نوع نگاه و دريافتهاي تاريخي و فلسفي را نيز پارادايم معين كند و مشاركان در آن پارادايم قادر به فهم پارادايمهاي رقيب نباشند، آنگاه سخنان کوهن نیز مبتنی بر یک پارادیم است و در مورد همه پارادایم ها قابل صدق نیست. اما اگر افرادی که در پارادايم هاي مختلف به فعلیت علمی مشغولند قادر به فهم يكديگر باشند، به نظر مي رسد، بسياري از استدلالات كوهن دچار مشكل خواهد شد .
دوم اين كه معلوم نیست كوهن چگونه از بروز بحران سخن مي گويد، اگر معرفت ساخته جامعه علمي است و هيچ نوع عينيتي وجود ندارد. پس تجربه با چه چيزي در تعارض قرار مي گيرد؟ به نظر مي رسد وجود عينيت حداقلي براي ايجاد بحران ضروري است.
یکی دیگر از اشکالاتی که در مورد دیدگاه ساخت گریان، از جمله کوهن، وجود دارد، این است که همان طور که فیزیکدان برجسته واینبرگ نیز به درستی اشاره دارد(Weinberg, 1998)، این است که به هیچ وجه چنین نیست که دانشمندان داخل یک پارادایم قادر نباشند پارادایم دیگر را درک کنند. در واقع بیشتر دانش آموخته های دانشگاهی ما در علوم و مهندسی( به غیر از حوزه فیزیک) تقریباً چیزی از پارادایم های جدید علمی (یعنی پارادایم نسبیتی و کوانتومی) فرا نمی گیرند و دانشجویان فیزیک هم باید ابتدا (یعنی قبل از آموختن نظریه نسبیت و مکانیک کوانتومی) در فیریک کلاسیک به خوبی تعلیم بگیرند و بسیاری از مسائل را با استفاده از این حوزه دانش مورد بررسی قرار می دهند. به عبارت دیگر، به هیچ وجه این گونه نیست که پارادایم نیوتنی کلاً کنار گذاشته شده باشد و نسلی پرورش یافته باشد که پارادایم نیوتنی را در نمی یابد و صرفاً در پارادایم های نسبیتی و کوانتومی قادر به تفکر است. یعنی قیاس ناپذیری به معنی اینکه شاغلان در پارادایم های مختلف به لحاظ سلطه پارادایم قادر و عدم درک پارادایم قبلی قادر به سنجش میان آنها نیستند نادرست است.
در نهایت باید به این نکته اشاره کنیم که واقع گرایی ساختاری (structural realism) پاسخی در خور به قیاس ناپذیری نظریه های علمی است که اکنون جریانی غالب در فلسفه علم است که پرداختن به آن مجالی دیگر می طلبد.
پانوشت‌ها
[1]– demarcation
[2]– psychoanalysis
[3]-Freud
[4]-individual psychology
[5]– Adler
[6]– wild
[7]– Marx
[8]– myths
[9]– astrology
[10]– astronomy
[11]– explanatory power
[12]– conversion
[13]– verifications
[14]– justification
[15]– Gettier
[16]– justified belief
[17]– context of justification
[18]-context of discovery
[19]– naive
[20]– Fries
-[21] شکل صوری این ایراد به صورت زیر است.
T &A |______ O
که در آن A فرضیه های کمکی و T نظریه مورد آزمون است و O گزارۀ مشاهدتی منتج از نظریه. اگر در تجربه ما ~O را یافتیم، آنگاه هر یک از A و T می توانند نادرست باشند،
[22]– confirmation holism
[23]– underdetermination
[24] -البته اين به معناي آن نيست كه در عمل همواره دو نظريه رقيب و به طور تجربي معادل، كه هر دو مورد قبول جامعه علمي باشند، وجود داشته، بلكه در اكثر مواقع تنها يك نظريه غالب و فراگير مورد قبول دانشمندان و جامعه علمي است. يك مثال از چنين نظريه هاي رقيب و ناسازگار، مكانيك كوانتومي استاندارد و مكانيك كوانتومي بوهمي است كه علي الظاهر بطور تجربي معادلند، ( البته فعلا ) ولي به لحاظ نظري و نيز از منظر هستي شناسانه ناسازگارند.
البته همواره ممكن است در حوزه هاي جديد و با پيشرفت علم يا تكنولوژي تجربه هاي جديد مأخوذ از تئوري هاي فوق الذكر با هم معادل نباشند، شايد يك چنين حالتي براي نظريه استاندارد و بوهمي كوانتوم، در حوزه نظريه ميدان كوانتومي روي دهد( Esfeld, 2006).
[25]– tacking problem
[26]– Sober
[27]– recursive
[28]– ad hoc
[29]– neptune
[30]– mercury
[31] -social constructivists
[32]-Duhem
[33]-Poincare
[34]– incommensurability
[35]– semantic holism
[36]– concept
[37]– Two Dogmas of Empiricism
[38]– Sellars
[39] – inferential
[40] -factual
[41]-Thomas Kuhn
[42]-paradigm
[43]-theory laden
[44]-text books
[45]– conversion
[46]– gestalt
[47] – روانشناسی گشتالت مکتبی است که در آن اعتقاد بر این است که تجربه های روان شناختی به عوان یک کل چیزی بیش از اجزاء است و نمی توان آن را برابر با مجموع عناصر آن تجربه دانست. اگر چه تجربه های حسی و روانی این کل را تشکیل می دهند، ولی هر تجربه در کلیت خود فراتر از اجزاء است. در واقع این نگاه، نوعی نگاه غیر تحویل گرایانه (reductionistic) است.
[48]– thesis
[49]– reference
[50]– sense
[51] – برون انگاری (externalism)دیدگاهی است که در آن، حداقل بخشی از آنچه به عنوان واقعیات مد نظر سخن وران در هر زبان است، که دست کم با بخشی از لغاتی که بکار می برند، عنوان می گردد، از محیط های فیزیکی و اجتماعی آنها متأثر است(Miller, 2007, p.324) .
[52]– extension
[53]– sense
[54]– primary intension
[55]– secondary intension
[56]– objectivity
.
.
منابع
اردشیر، محمد(1383). منطق ریاضی، تهران، هرمس.
پوپر، کارل)1381(. منطق اکتشاف علمی، سید حسین کمالی، چاپ دوم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
پوپر، کارل)1384(. شناخت عینی: بر اداشت تکاملی، احمد آرام، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
شیخ رضایی، حسین و کرباسی زاده، امیر احسان(1391). آشنایی با فلسفه علم، تهران، هرمس.
Boyd, R. Gasper, P. and Trout, J. D., eds. (1991). The Philosophy of Science, Cambridge, MA : The MIT Press.
Esfeld, Michael (2006). in Gennaro Auletta, ed.: The controversial relationships between science and philosophy: a critical assessment,Vatican City: Libreria Editrice Vaticana, pp. 251–275.
Gattei, Stefano (2009). Karl Popper’s Philosophy of Science: Rationality Without Foundations, New York: Routledge.
Kuhn, T.S. (1970). The Structure of Scientific Revolutions, Chicago: The University of Chicago Press.
Ladyman, James (2002). UNDERSTANDING PHILOSOPHY OF SCIENCE, London and New York: Routledge.
Pollock, John L., Cruz Joseph (1999). CONTEMPORAR THEORIES of KNOWLEDGE, Second Edition, Maryland:Rowman & Littlefield.
Popper Karl (1962). CONJECTURES AND REFUTATIONS, London: Routledge.
12-Sober, Elliott (2000). Philosophy Of Biology, Second Edition, Colorado: Westview Press.
Votsis, I. (2002). The Epistemological Status of Scientific Theories : an Investigation of The Structural Realist Account, London School of Economics and Political Science, PhD Thesis.
Weinberg, Steven (1998). http://hps.elte.hu/~gk/Sokal/Sokal/Weinberg_Steven/rev.html.
.
.
سعید معصومی
.
.
با سپاس فراوان از آقای معصومی، در پایان مقاله نوشته شده واقع گرایی ساختاری پاسخ درخوری به قیاس ناپذیری نظریه های علمی است که در مجالی دیگر به آن پرداخته میشود. آیا مقاله ادامه دارد؟