اخیرا توضیحی از آقای ترکاشوند درباره حدود روزه در ماه رمضان در شبکه‌های اجتماعی پخش شده است که با بررسی نویی درباره محتوای آیات روزه به این بحث پرداخته است. آنچه را که من از سخن ایشان برداشت کرده ام را در این قسمت ذکر می کنم و البته کمی دامنه بحث را گسترده تر کرده و پرسشهایی را مطرح می کنم.
بحث ناظر بر آیات ۱۸۳ تا ۱۸۷ بقره است که به موضوع روزه پرداخته است. این بخش از سوره بقره ار ایات ۱۶۹ تا ایات … به بررسی و ارائه احکام پرداخته شده است. مسائلی همچون: بحث درباره طعام و حدود و حرمت آن (۱۶۸تا۱۷۶)، بحث درباره قصاص (۱۷۸تا۱۷۹)، بحث درباره وصیت (۱۸۰تا ۱۸۲)، بحث درباره روزه (۱۸۳تا۱۸۵)، بحث درباره همبستری در ضمن عبادات (۱۸۷و ۱۹۷)، بحث درباره مصرف اموال و دارایی بین افراد (۱۸۸)، پرسش درباره أَهِلَّه (۱۸۹)، بحث درباره جهاد (۱۹۰تا۱۹۳)، بحث درباره ماههای حرام (۱۹۴)، بحث درباره انفاق (۱۹۵)، بحث درباره حج (۱۹۶تا۲۰۳) و …
این تفکیک در آیات به فهم ما از کلیت مطالب کمک خواهد کرد که در ادامه توضیح بیشتری خواهم داد.
آیات مربوط به بحث روزه بدین قرار است: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ۱۸۲* أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ ۱۸۳* شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ۱۸۴)
سخن از مکتوب شدن روزه بر مسلمین است همچنان که بر قبل از ایشان نیز این عمل به انجام رسیده. این روزه مکتوب «أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ» طبق سخن آقای ترکاشوند سه روز است. به قرینه این ترکیب در آیه ۲۰۳ بقره که درباره حج است (۱۱ـ۱۳ ذیحجه) به سه روز اشاره کرده است. این ترکیب در سه آیه قرآن ذکر شده است: ۱) أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ ـ بقره۱۸۳؛ ۲) وَاذْکُرُواْ اللّهَ فِی أَیَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ فَمَن تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ ـ بقره۲۰۳؛ ۳) ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ ۖ وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ ـ آلعمران۲۴٫ تنها آیهای که از طریق قرینه میتوان به حدود این ترکیب جمع پی برد، مربوط به حکم حج در آیه ۲۰۳ است و ناظر بر سه روز میباشد. (در قران لفظ معدودات بصورت جمع تنها در همین سه آیه ذکر شده و بصورت مفرد (معدوده) در آیه ۸۰ بقره و هود ۸ و ۱۰۴برای مدعای یهود و اقامت کوتاه در جهنم و ارزان فروشییوسف توسط برادران (یوسف۲۰) ذکر شده است. درباره «ایام» و اوردن عدد همراه ان در قران چهار نوع عدد همراه این واژه امده است: عدد شش برای بیان آفرینش عالم، عدد سه برای بیان احکام (بقره۱۹۶ درباره حج؛ آلعمران۴۱ درباره حکم منع تکلم برای زکریا؛ مائده۸۹ درباره کفاره شکستن پیمان؛ هود۶۵ درباره مکس سه روزه قوم صالح پس از پی کردن ماده شتر)، عدد چهار برای بیان آفرینش مواد خوراکی (فصلت۱۰) و عدد هشت برای بیان عذاب قوم عاد (حاقه۷) ذکر شده است. این نکته جالبی است که در قران در بیان احکام در ترکیبات عدد و واژه ایام تنها از عدد سه استفاده کرده است.
نکته دیگر مقایسه ترکیب «ایاما معدودات» با ترکیب «أَیَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ» (حج۲۸) است. واژه «معلوم» برای کاربرد زمانی در قران در آیات حجر۳۸، حج۲۸، شعرا۳۸ و ۱۵۵، ص۸۱ و واقعه۵۰ است. تنها کاربرد جمع آن درباره بحث حج و در آیات بقره۱۹۷ و حج۲۸ است. تنها ایه ای که فهم صریحی از حدود این واژه را ارائه می کند نیز همین دو آیه است و نشان می دهد که بازه زمانی معلوم کاملا مشخص است. حال یا اگاهی درباره آن برای همه ممکن است مانند حج، و یا آگاهی از ان تنها برای خداوند مشخص است مانند دیگر آیات. به عبارت دیگر جایگاه و مختصات زمانی مشخص را بیان میکند. در برابر معدودات که جایگاه و مختصات را تعیین نمی کند و فقط حدود و مدت را بیان میکند.
نتیجه آنکه ایاما معدودات که بر مسلمین نوشته شده (در تفسیر فرض شده) ناظر بر سه روز نامشخص است و مختصات دقیق ندارد. البته تا انتهای آیه ۱۸۳ بقره. البته درک تاریخی به ما کمک میکند و میگوییم این سه روز گویا در همه ماهها به وقوع می پیوسته و افراد سه روز را در هر ماه روزه میگرفتند. البته این سخن نیازمند تحقیق جدی در فرهنگ عرب است. همچنین در همین آیه ۱۸۳ بقره ذکر میشود که اگر برای انجام روزه ایاما معدودات مریض باشید یا در سفر باشید، به همان میزان در روزهای دیگری روزه بگیرید و البته کسانی که توانایی مالی دارند می توانند به مسکینی طعام دهند. البته پرسشی در اینجا مطرح می شود که آیا حکم اطعام مسکین برای توانمندان مابه ازاء موضوع جایگزینی برای نگرفتن روزه ایاما معدودات بدلیل مریض بودن یا در سفر بودن است یا اینکه مابه ازاء کلیت امر روزه در ایاما معدودات است. البته گمان می کنم اگر بگوییم ما به ازاء موضوع روزه به شکل عام است، با «کتب علیکم الصیام» که بطور عام مطرح شده همخوانی ندارد.
آیه بعد تصور میشود که کیفیت طرح شده در ایه ۱۸۳ را مقید و مشخص میکند. به این صورت که زمان ناملوم را از حیث مختصات زمانی با اشاره به ماه رمضان مقید میسازد. البته تفاوتهایی بین دو آیه وجود دارد که در ادامه خواهد آمد. آیه ۱۸۴ با ذکر ماه رمضان و ویژگی خاص ان یعنی نزول قران و ویژگی قران که همان هدایت است آغاز میشود. در ادامه ذکر میشود که هرکه این ماه را دریابد (به این ماه برسد) باید آن را روزه بگیرد (فَلْیَصُمْهُ). اولا شرط می کند که هرکه این ماه را درک کند تا نشان دهد زمان مقید و مختصلت دقیق مدنظر است و این موضوع با روزه در هر روز سال متفاوت است. در ادامه جمله (فَلْیَصُمْهُ) را میگوید. حال سوال مطرح می شود که ایا (هُ) در این جمله که به رمضان بر میگردد ناظر بر این است که این ماه را تماما روزه بگیرد یا ناظر بر این است که این ماه را روزه بگیرد با همان توصیف که در ایه قبل آمده است. یعنی ایاما معدودات این ماه را روزه بگیرد؟ به عبارت دیگر آیا حکم ایاما معدودات برای روزه بر مسلمین نوشته شده (فرض شده) و این اصل حکم است و این آیه مختصات زمانی مقید ان را بیان میکند؟ یا اینکه این آیه می گوید روزه ماه رمضان به تمامه فرض شده بر مسلمین؟ البته بازه زمانی و حدود ان ضرورتا از (فَلْیَصُمْهُ) استنباط نمیشود و این امرنیاز به دلایل دقیقتری است.
در ادامه به ویزگی صوم در ماه رمضان در مقایسه با آیه قبل اشاره می کند و ان این موضوع است که اگر کسی مریض باشد یا در سفر باشد باید به هملن میزان که روزه نگرفته در روزهای دیگری روزه بگیرد اما به این موضوع شاره نمی کند که افراد متمکن میتوانند عوض روزه رمضان مسکین غذا دهند. در ادامه نیز می گوید قصدش در این معین کردن مختصات زمانی و جایگزینهای آن اسانی و راحتی است و نه سختی.
گمان میکنم بر همین اساس آقای ترکاشوند حکم روزه تخییری و تعیینی را بیان کرده است. البته چند احتمال هم میتوان داد که ممکن است بسیار ضعیف باشد. یک احتمال انکه ایه ۱۸۳ بقره ناظر بر حکم روزه بصورت کلی است که تا قبل از تعیین مختصات دقیق زمانی رواج داشته و حکم جدید علاوه بر تعیین مختصات بر لزوم روزه ولو بصورت کفاره تاکید میی کند و بحث اطعام را کنار گذاشته. البته این موضوع با کلیت تعالیم اسلامی کمی ناسازگار به نظر می رسد. احتمال دیگر ناظر بر نوشته شدن روزه بصورت ایاما معدودات است و تفصیل آن به این صورت است که روزه گرفته شود و اگر بخاطرر مریضی یا سفر امکانش میسر نشد، عوض ان روزهای دیگری را روزه بگیرند. همچنین اطعام عوض نگرفتن روزه بخاطر تمکن ناظر بر کلیت روزه گرفتن نیست و ناظر بر کفاره است که چون در یک آیه ذکر شده در آیه دیگر اشاره نشده است. یا درباره تعیین مختصات دقیق زمانی در ایه ۱۸۴، قصد شارع تأکید بر روزه گرفتن بوده و لذا برای بار دوم به این امر اشاره نکرده است. احتمال دیگر ناظر بر دو سطح از روزه داری است که در یکی به زمانی نامتعین اشاره کرده که می توان عوض نگرفتن ان در روزهای دیگر روزه بگیریم و یا اگر تمکن داریم، عوض کفاره نگرفتن به مسکینی طعام بدهیم (آیه ۱۸۳) و در دیگری اشاره به زمانی متعیین و دقیق شده (ماه رمضان) که در ان حتما روزه می گیریم و عوض ان نیز باید روزه بگیریم و کفاره ای در کار نیست. این تأکید در بخشی از آیه ۱۸۴ بقره مشهود است (وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ). بر این اساس، اگر در ماه های دیگر روزه نمی گیریم بخاطر سفر یا مریضی و نمی خواهیم روزه بگیریم، باید اطعام کنیم و این امر لزوم دارد. در مورد دوم نیز باید روزه گرفته شود. فقط اینجا مطرح میشود که برخی اساسا توانایی روزه ندارند و لذا اجبار به روزه تکلیف مالایطاق است.
گمان می کنم ناتوانی در قرآن برای انسان در غالب مریضی تصویر شده است زیرا شروط روزه گرفتن در این دو آیه منوط به اقامت داشتن و ثبات مکانی و توانایی داشتن وسلامت بدنی شده است. لذا میتوان عدم سلامت بدن مادامی که برقرار باشد، حکم روزه از وی ساقط است حتی اگر فرد در همین فرایند چندین سال بماند و بمیرد. کهولت سن نیز می تواند نوعی کاستی بدنی و بیماری در این دستگاه تلقی شود. همچنین است حکم آسیب رسانی به بدن که منجر به بیماری است. شرط ثبات مکانی را نیز می توان درارتباط با سلامت تفسیر کرد، هرچند که می تواند به دلایل گسترده تری همچون امنیت و آسایش و .. تعمیم یابد. این مطلب از ادامه آیه به خوبی فهمیده می شود (یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ).
به گمانم اگر این دو آیه را دو حکم روزه بگیریم، باید هر دو را بر حکم آیه ۱۸۲حمل کنیم (کتب علیکم الصیام) و لذا با دو مقوله روزه داری واجب روبرو خواهیم بود. اما میتوان دو آیه ۱۸۳ و ۱۸۴ را یکی دانست و اشاره کرد که در یکی (آیه۱۸۳) کمیت زمانی (سه روز) وکیفیت (جایگزینی بدل روزه نگرفتن) را بیان کرده و در دیگری (آیه۱۸۴) مختصات زمانی را بیان کرده حدود مطرح در آیه قبل را به ان افزوده و معنا را کامل کرده است. البته در آیه ۱۸۳ به اطعام بواسطه توانگری اشاره کرده اما در ایه ۱۸۴ بدان اشاره نکرده است و این موضوع برای من نکته مبهم است و شاید تنها دلیل دوگانه انگاری برای دو نوع روزه تلقی شود.
البته محل نزاع به این تفاوت ختم نمی شود و نکته مهم درباره تعداد روزهای روزه گرفتن ناظر بر جمله (فَلْیَصُمْهُ) باقی میماند. زیرا ضمیر هُ اشاره به ماه رمضان دارد و عده ای معتقدند که اشاره به روزه گرفتن در کل ماه را دارد. هرچند تصور من این است که صرف این دلیل نمی تواند به ما قطعیتی بدهد در اینکه این ضمیر حدود زمانی روزه را تعیین می کند و درآیه ۱۸۲ بعد از مکتوب شدن روزه (فرض شدن) صریحا اشاره به حدود زمانی ان (ایاما معدودات) شده است. مگر انکه دلایل دیگری اقامه شود. البته من تصور می کنم که دوگانه انگاری روزه (تخییری و تعیینی) نمی تواند دقیق باشد و حکم ناظر بر یک امر روزه به شکل مفروض است و فقط باید درباره احکام ناظر بر آن در دو آیه ۱۸۳ و ۱۸۴ دقت بیشتری کرد و تکلیف بحث اطعام را مشخص کرد. مگر اینکه اقای ترکاشوند دلایل بیشتری در این دو نوع انگاری اقامه کند. همچنین در این سخن که روزه گرفتن در جهت تجربه درد و رنج گرسنگان و تشنگان است، من شدیدا مخالفم و این را ضعیف ترین نوع دلیل می دانم که بحث مفصلی است.
جدول توصیفی آیات بحث روزه
| حکم (آیه ۱۸۲ بقره) | کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ |
| دلیل صدور حکم (آیه ۱۸۲ بقره) | لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ |
| مخاطب انجام حکم (آیه ۱۸۲ بقره) | یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا |
| مدت اجرای حکم (آیه ۱۸۳ بقره) | أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ |
| زمان دقیق اجرای حکم (آیه ۱۸۴ بقره) | فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ [رمضان] فَلْیَصُمْهُ |
| شروط لغو یا شروط لازم برای انجام حکم (مشترک در دو ایه ۱۸۳ و ۱۸۴ بقره) | مَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ (آیه ۱۸۳)
مَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ (آیه۱۸۴) |
| کفاره روزه نگرفتن به دلیل نبود شروط (آیه ۱۸۳ بقره) | فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ |
| کفاره روزه نگرفتن به دلیل نبود شروط (آیه ۱۸۴ بقره) | فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ |
| تأکید بر انجام فریضه روزه (آیه ۱۸۳بقره) | وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ |
| تأکید بر انجام فریضه روزه (آیه ۱۸۴بقره) | وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ |
| دلیل تأکید بر انجام فریضه روزه (آیه ۱۸۳بقره) | إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ |
| دلیل تأکید بر انجام فریضه روزه (آیه ۱۸۳بقره) | وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ |
| تلطیف تأکید بر لزوم روزه گرفتن (آیه ۱۸۴ بقره) | یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ |
از این آیات فهمیده میشود که:
۱_ دلیل حکم روزه تحقق تقوا در (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا) است که مخاطب حکم می باشند و در قرآن ۸۹ مرتبه محل خطاب واقع شدند.
۲_ ایاما معدودات ناظر بر کاربردهای مشابه در قران دلالت بر سه روز دارد.
۳_ ترکیب ایاما معدودات از طریق مقایسه با ترکیب ایاما معلومات به این صورت معنا می شود که اشاره بر زمانی نامتعیین و بدون مختصات دقیق دارد.
۴_ تعیین زمان متعیین و دقیق روزه در ماه رمضان است.
۵_ دو شرط لازم و کافی برای روزه گرفتن عدم بیماری و در سفر نبودن است.
۶_ جایگزین روزه تکرار ان در روزهای دیگر است. همچنین اطعام مساکین نیز برای تانگران ذکر شده است.
۷_ تأکید عمده بیشتر روزه گرفتن است تا اطعام دادن. همچنین در بحث از تعیین زمان دقیق به اطعام اشاره نشده و تدکید بر روزه با ذکر خیرخواهی خداوند تلطیف شده است.
۸_ تأکید بر روزه گرفتن به گونه ای است که اگر (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا) فکر کنند به آن یا درستی آن پی می برند و شاید که از این طریق روزه شکرگذار شوند.
امید آنکه با ارائه تحقیق جامع اقای ترکاشوند، این مسائل به صورت دقیق تری بحث و بررسی شود.
.
.
بحث روزه
سید حمید رئوف
۲۰/۳/۹۷
.
.
سلام .از بحث بسیار زیبای شما لذت بردم. اما به نظر می رسد با این همه .آیا. ولی . مگر .گمان میکنم . ودیدگاههای متفاوت دیگر به این نتیجه برسیم که حتما قرآن نیاز به مرجع علمی مصون از خطا دارد . تازه اگر قرار است اینگونه زیبا آیات را جهت فهم بهتر کنار هم بچینیم این دو آیه را هم ذکر کنیم .” وانزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم ” ۴۴ نحل و آیه “وما انزلنا الیک الکتاب الا لتبین لهم الذی اختلفوا فیه “نحل ۶۴
استدلالها بسیار ضعیف است. اگر قرار است بعدا جامعتر ارائه شود ارائه این صورت ضعیف استدلال بهیچوجه مناسب یک پژوهشگر و محقق نیست.هیچ اشاره ای به واقعیتهای تاریخی و به عبارت دیگر روایات صحیح شیعه یا سنی و همچنین به فهم مشترک عرب زبانان نشده است. مطلب ارائه شده بسیار ضعیف است.