نظریه انتخاب عقلانی دین و دنیوی شدن

نظریه انتخاب عقلانی ، نظریه‌ای است که برخی از صاحب‌نظران متقدم، به ویژه اقتصاددانان کلاسیک و مردم‌شناسان‌ اقتصادی و اجتماعی، به آن توجه ویژه داشته‌اند و صورت خام ایده انتخاب عقلانی را برخی از آنها پردازش کرده‌اند. تبیین رفتارهای دینی مردم در دنیای مدرن بر مبنای تبیین‌های نظریه دنیوی ‌شدن اهمیت قابل توجهی در جامعه‌شناسی دین داشت. اما این نظریه به علت پاره‌ای کاستی‌ها نمی‌تواند تبیین جامع و کاملی را فراهم کند. از همین‌رو به نظر می‌رسد نظریه انتخاب عقلانی، به عنوان یک رویکرد جدید در جامعه‌شناسی دین، می‌تواند برخی از کاستی‌های نظریه دنیوی ‌شدن را جبران کند. این نظریه با تبیینی که از تکثر دینی در دنیای مدرن ارائه می‌دهد شکل دیگری از دنیوی شدن را مطرح می‌کند که در خود دین بروز یافته است. این امر اهمیت ارائه نظریه‌های پساسکولار را افزایش داد تا امکان ارائه تبیین جامع‌تری از وضعیت دین در دنیای مدرن فراهم شود. بر این اساس، نظریه انتخاب عقلانی دین نشان می‌دهد که نقش دین در جوامع کاهش نمی‌یابد و دین می‌کوشد خودش را با اقتضائات جامعه مدرن همراه کرده، در استدلال‌های خود از براهین معتبر عقلی مبتنی بر بازار و سود و زیان استفاده کند.

1ـ مقدمه:

پدیده­‌های اجتماعی حاصل افعال آدمیان است و انسان­ها هم فاعلانی هستند که ارزش، اعتقاد، هدف، معنی، امر و نهی و احتیاط و تردید بر افعالشان حکومت می کند. به عبارت دیگر انسان­ها، موجوداتی هستند عالم و نیتمند1 که عمل شان متکی به دلیل و محاسبه­ی عاقلانه(عقلانی) است. قبول این مدعا منجر به پیش­فرض­هایی در علوم اجتماعی می­شود که آن را از علوم طبیعی متمایز می­کند، این تمایز به­‌ویژه در علت نظم­‌های اجتماعی و تفاوت نوعی آن با علت نظم‌­های طبیعی مشهود است. همچنین قاصدانه بودن پدیده­های اجتماعی، راه را برنحوه­ای از تبیین در علوم اجتماعی می­گشاید که در علوم طبیعی ممکن نیست(5، ص:63).

در واقع انتخاب عقلانی نظریه­ای درباره­ی رفتار بشری است، با این فرض که انسانها در تلاش­اند تا با توجه به منابع و امکانات خود در محیط پیرامون­شان سودآورترین و کارآترین تصمیم­ها را اتخاذ کنند. انسان­ها در رفتار خود به دنبال نتایج مطلوبی هستند، این منافع و نتایج دلخواه می­توانند مادی یا غیر مادی باشند، پس دریافت پاداش­های مهمی مثل، رضایت درونی، افزایش احساس اهمیت و… در انتخاب عقلانی مورد توجه افراد قرار می­گیرد(17).

یکی از برجسته­ترین پیشرفت های اخیر در علوم اجتماعی تاکید بر پیش فرض­های فوق در رفتار انسانی است که منجر به ظهور نظریه یا روش­شناسی انتخاب عقلانی شده است. اصول و مبانی کنشگر عقلانی، پایه بسیاری از نظریه­پردازی­های موثر در علوم اجتماعی است(30، ص:1 و 11، 3).

در نظریه انتخاب عقلانی2، بر تعیین مسیرهای عقلانی کنش در شکل انتزاعی آن و سپس مقایسه رفتار واقعی انسان­ها با آن کنش تاکید می­شود. نظریه انتخاب عقلانی اغلب تاثیر کنش متقابل افراد را بر کل نظام اجتماعی مورد توجه قرار می­دهد(14، ص:83) در این نظریه، برکنشگری تمرکز می­شود که قادر است در میان گزینه­ها، آگاهانه و مطابق با منافع خویش دست به انتخاب بزند(15، ص:352).

در این نظریه فرض­های ساده شده­ای در مورد رفتار به کارگرفته می­شود که از همه مهمتر اصل عقلانیت است که بر اساس آن، افراد کنشگران هدفمند در نظر گرفته می­شوند که به دنبال بهینه­‌سازی3 منافع خویش­اند. مطابق با این نظریه، افراد با توجه به مجموعه­ای از کنش­های بالقوه، کنشی را برمی­گزینند که برای آنها بهترین نتیجه را در بر داشته باشد(32، ص: 294). بر اساس اصل موضوعه عقلانیت، فرض­هایی ساخته می­شود که قابل تعمیم به کنش اجتماعی و سطوح ساختاری و نهادی است. ترنر4 فرض­های نظریه انتخاب عقلانی را به قرار زیر فهرست می­کند (31، ص:304):

الف ـ انسان­ها هدف دار و هدف جو هستند.

ب ـ انسان­ها دارای مجموعه ای از ترجیحات  یا منافع­اند که به شکل سلسله مراتبی تنظیم یافته­اند.

ج ـ انسان­ها در گزینش مسیرهای رفتاری خود، به اشکال زیر محاسبه­ی عقلانی می­پردازند:

1ـ سود مسیرهای مختلف رفتار با توجه به سلسله مراتب ترجیحات.

2ـ هزینه­های هرگزینه بر حسب منافع از دست رفته.

3ـ بهترین راه بیشینه­سازی⁵ منافع.

   با توجه به مطالب فوق، هسته اصلی نظریه انتخاب عقلانی در نظر گرفتن انسان به عنوان یک کنشگر عقلانی است، که انتخاب ­می­کند، به بهترین شکل فکر می­کند و به محاسبه­ی سود و زیان خویش در انتخابش می­پردازد (2، ص:92).  طی چند سال گذشته، نظریه انتخاب عقلانی در خصوص دین پاسخ های جدیدی برای پرسش­های موجود درباره­ی تداوم موجودیت دین، الگوهای تغییر دینی و تبیین­های مطرح در خصوص پایبندی و رشد ادیانی که تقاضای زیادی برایشان وجود دارد، رویکرد جدیدی ارائه داده است. نکته­ی اصلی این رویکرد تئوریک به دین آن است که یک­کنش دینی( انتخاب­دینی) تفاوت معناداری با شکل­های دیگر انتخاب عقلانی ندارد (بدین معنی که فرآیند تصمیم گیری که انسانها در زندگی دینی و معنوی خود درگیر آن می­شوند تفاوتی با فرآیندی که فرد در انتخاب یک ماشین صورت می دهد، ندارد).

    همچنین با توجه به غلبه نوعی نگاه و رویکرد فکری  به هستی در دوران مدرن که بر حسب آن پدیده­های طبیعی و تجارب زندگی بدون ارجاع به چیزی بیرون از طبیعت و اجتماع، تفسیر و تحلیل می­گردد. یعنی؛ توصیف و تبیین جهان هستی، تنها با معیارها و ضوابط تجربی و فنی ـ عقلانی صورت می­گیرد. بنابراین به نظر می­رسد که رویکرد انتخاب عقلانی به دین در چنین بستری (که نوید دنیوی­شدن را به جهان مدرن می دهد)، شکل گرفته است؛ و چنانکه از تعاریف صاحب­نظران دنیوی­شدن⁶ مشخص است (10، ص:16و12و13، ص:25 )، تلاش برای دنیوی­سازی نه تنها در سطوح خرد وکلان نظام اجتماعی صورت می­گیرد بلکه این روند در خود دین نیز دنبال می­شود. از آنجا که نظریه گزینش عقلانی در دنیوی­شدن دین نقش بسیار موثری داشته است. بررسی رابطه بین فرآیند دنیوی­شدن و نظریه انتخاب عقلانی دین می­تواند اثری تبیین­گر در روشن­سازی وضعیت دین در دنیای مدرن داشته باشد. بنابراین اولویت ما در این مقاله بررسی رابطه بین دنیوی­شدن به عنوان رویکرد غالب در جهان مدرن نسبت به دین و نظریه انتخاب عقلانی به دین به عنوان عاملی تاثیرگذار در دنیوی­شدن دین است. پس برای دستیابی به این امر ابتدا به نظریه انتخاب عقلانی دین  می­پردازیم و بعد از تعریفی مجمل از فرآیند دنیوی­شدن، به بحث در باب رابطۀ بین دنیوی­شدن و نظریه انتخاب عقلانی خواهیم پرداخت.

2ـ نظریه انتخاب عقلانی دین⁷:

    طبق  این نظریه انسان­ در طول زندگی و حیات خود در معرض انواع تهدیدها  و ترس­های مادی و روحی است بنابراین دین ملجا و پناهگاهی مناسب برای آنها به شمار می­رود. دین توانایی تبدیل این بی­اطمینانی­ها و عدم قطعیت­ها به آرامش و اطمینان وجودی را دارد؛ این آرامش و اطمینان  وجودی که در نتیجه­ی گرویدن به دین به انسان­ها ارزانی می­شود، تبدیل به کالای مشترکی می­گردد که به صورت فردی امکان دستیابی به آن وجود ندارد (22، ص: 154-153).

    این نظریه استدلال می­کند که مردم بر اساس انگیزه­های دینی (مثل رستگاری) در جهان کنونی زندگی می­کنند و با این حال بایستی برای چگونگی دستیابی به اهداف­شان تصمیم بگیرند؛ در واقع نظریه انتخاب عقلانی دینی رفتار دینی را یک نوع رابطه تبادلی در نظر می­گیرد، به گونه­ای که افراد به طور دینی متعهد می­شوند، اگر به طور پیوسته طلب خود را به خدا سر موعد مقرر و بر طبق قوانین دینی بپردازند، آنگاه طبق تعهد دینی شکل گرفته خداوند جوایزی را به آنها عطا می­کند. طبق این نظریه، انتخاب عقلانی دینی انگیزه­ی اصلی برای عملی دینی و استفاده از ماوراطبیعه جهت حفظ پاداش هاست (19).

   استارک⁸ (1994) در این زمینه سه فرض ارائه می­دهد، تا بر اساس آن بتواند یک تحلیل مبتنی بر انتخاب عقلانی از دین ارائه دهد.  اول اینکه  انسان­ها در جستجوی آنچه که پاداش می­دانند و پرهیز از هر آنچه خسران می­خوانند، هستند؛ دوم اینکه کنش انسان­ها موکول به مجموعه­ای از سیستم آماده­سازی اطلاعات است که وظیفه­اش کشف مسائل و کوشش برای حل آنها است؛ سوم اینکه بعضی از پاداش­های مطلوب محدود و حتی نایابند (30، ص:4-1 و 29). استارک از اصل سوم است که تحلیل انتخاب عقلانی دین را ارائه می­دهد. پاداش­های محدود و نایاب دارای بدیلند که جانشین پاداش های مطلوب می شوند. بدیل های مختلفی در زندگی احتماعی به وجود آمده است، اما مهمترین نوع بدیل مربوط به دین است.

    استارک دو مفهوم قدرت و پرهیزگاری را در این رابطه معرفی می­کند تا سه قضیه را در باب دین عرضه کند. اول قدرت یک فرد یا یک گروه رابطۀ منفی با قبول بدیل­های کمیاب دارد. کسی که قدرت فراهم کردن یک زندگی مرفه را در دنیا دارد، بدیلش در حد یک زندگی مرفه نیست، ولی برای کسی که فقیراست، شاید چنین باشد. دوم، قدرت یک فرد یا یک گروه رابطه مثبت با کنترل سازمان دینی و با اخذ پاداش از سازمانهای دینی دارد.  که او این را شکل کلیسایی دین خوانده است. سوم که بیشتر از دو تای دیگر برای استارک اهمیت دارد، این است که هر فرد یا گروهی به دنبال بدیل­هایی از پاداش­های مطلوبند که در جهان ما وجود ندارد (30، ص: 4-1). حیات سرمدی یک خواسته مطلوب آدمیان بوده است و از طرف دیگر بشر می­داند که در این دنیا به زندگی جاویدان نخواهد رسید. بنابراین انسان­ها به پرهیزگاری و خویشتن­داری متوسل می­شوند تا جاودانی آخرت را برای خود تضمین کنند (27، ص:43). دین در واقع ارائه دهنده بدیل­های عام برای همه پاداش های نایاب یا کمیابی است که در دسترس همگان نیست یا اگر هم باشد، تمام شدنی است.

  یکی از شیوه­های که بتوان گزاره­های انتخاب عقلانی را در مورد دین به کاربرد مثال­ها و قضایای استارک و فینک⁹ (1992) است به عنوان مثال آنها تلاش می­کنند این گزاره­ها را از طریق نظریه انتخاب عقلانی تبیین کنند. «چرا کلیساهای خشک مقدس از قدرت بیشتری برخوردارند» آنها با مطرح کردن اصل سرمایه­گذاری استدلال می­کنند زمانی که افراد بر چیز خاصی سرمایه­گذاری می­کنند تلاش آنها برای محافظت از سرمایه­شان افزایش پیدا می­کند (20، ص: 61-58). به عنوان مثال اگر فردی یک ماشین گران قیمت بخرد مجبور است که مادام به آن رسیدگی کند و یا فردی را استخدام کند که مواظب آن باشد. حال اگر این اصل را در مورد دین استفاده کنیم، زمانی که افراد متقاعد می­شوند که کلیسای خشک مقدس (سخت­گیر) راه درست به سمت حقیقت را به آنها ارائه می­دهد، درحالی که اعضای آنها مجبورند، ساعات زیادی را در کلیسا بگذارنند، افراد اشتیاق بیشتری دارند که به کلیسا بروند و به دستورات سخت­گیرانه آن عمل کنند چرا که آن را نوعی سرمایه گذاری برای سعادت خود می­دانند. از نظر هکتر¹⁰ (22، ص: 156 و 14، ص:196) اجتماعاتی که سلسله مراتب را نفی می­کنند، اعضای خود را برای غذا و مسکن، زیاد به گروه وابسته نمی­سازند و تعهدات خاصی را که دیر می­پاید، اعمال نمی­کنند. برعکس، اجتماعات همچون گروه­های دینی که قادر به نظارت کامل بر کنش­های اعضای خود هستند ـ مثلاً از طریق اماکن زندگی اشتراکی و جلسات منظم و تشریفاتی که هزینه­های بسیار بالایی برای جلوگیری از ترک  اعمال می­کنند و کل پاداش­ها را به طرز قابل توجهی با تاکید بر مالکیت اشتراک جمعی می­سازند ـ احتمال بقای­شان در درازمدت بیشتر است.  همچنین گروه­های دینی (سخت­گیر) این توانایی را دارند که مفت سواران را به خوبی رصد کنند و پاداش­های دینی را برای اعضای خود تهیه کنند.

 به نظر می­رسد مدل­های نظریه انتخاب عقلانی ساختار منطقی دارند. این مدل­ها بر این پیش فرض استوارند که رفتار دینی نتیجه کنش فرد دیندار برای حل مسائل زیر است:

    انتخاب در ارتباط با کنش و بیشینه­سازی عینیت­ها، با در نظر گرفتن مدل اقتصادی بازار خانگی می­توان نتیجه گرفت که مواد تولیدی می­تواند مانند تولیدات یک کارخانگی هم قابل لمس و هم غیر قابل لمس باشد، تعمیر خانه یک مورد قابل لمس است و استراحت غیر قابل لمس. دین نیز یکی از کالاهای خانگی است که هر فرد می­تواند مشارکت دینی را به عنوان مسئله انتخاب خود در نظر بگیرد (24). مسئله انتخاب در اینجا توجه به مقدار زمان و پولی است که صرف فعالیت­های دینی در برابر فعالیت­های سکولار می­شود. مواد تجاری خانگی همان خدمات و کالاهای ارزشی است که خانواده­ها و افراد برای مصرف خودشان تولید می­کنند. حالا به همان صورتی که نیازهای خانواده مانند: نیاز به غذا یا زاد و ولد یا سرگرمی­ها تامین می­شود و هر کدام مستلزم صرف منابع مالی و زمانی برای خرید کالاها است. درباره نیازهای دینی نیز همین فرآیند اجرا می­شود. یعنی افراد با توجه به منابع مالی و زمانی به ارضاء کنش مذهبی خود می­پردازند. منابع زمانی می­تواند شامل زمان رفت و برگشت به مکان مذهبی، زمان صرف شده برای نیایش و دعا، زمان برای تفکر و خواندن کتاب مقدس و یا زمان برای رفتارایثارگرانه یا صدقه و… باشد. منابع مالی می­توانند هزینه­های آراستگی برای مراسم دینی، هزینه نقل و انتقال و خرید کتاب مقدس، قربانی و… باشد. مواد دینی ممکن است جمعی باشد یعنی به نفع گروه باشد یا خصوصی یعنی به نفع خریداران فردی؛ در نهایت در این مدل کارگزاران نهاد دین که محصولات دینی را تولید می­کنند با همان مواردی تشویق و تحریک می­شوند که کارگزاران سکولار.

    پیش­فرض­های اقتصادی نظریه انتخاب عقلانی دین زمینه را برای شکل­گیری بحث­های اقتصادهای­دینی و بازارهای دینی فراهم کرده است. در این مباحث کلیه فعالیت­های کلیسا و روحانیون به صورت یک بازاردینی با محدودیت­ها و امکانات خاص خودش در نظر گرفته می­شود. همچنین رقابتی بودن یا کثرت­گرا بودن بازار دینی در مقابل انحصاری بودن آن در این مباحث مطرح می­شود و تاثیر آن بر میزان مشارکت دینی افراد بررسی می­گردد. در ادامه بیشتر به این مباحث خواهیم پرداخت.

1-2 بازار دینی¹¹:

   تئوری انتخاب عقلانی زمینه­ای مفید و مناسب جهت مطالعه نظری و تجربی دین  فراهم آورده است. در بحث بازارهای دینی مفروضات مرکزی تئوری انتخاب عقلانی و تئوری بازار مورد توجه قرار می­گیرد و سپس بر پایۀ این مفروضات مدل­سازی­هایی برای دین انجام می­شود. به­ عنوان مثال کلیه­ی واکنش­های کلیسا و روحانیون به صورت یک بازار دینی با محدودیت­ها و امکانات خاص خودش در نظر گرفته می­شود. یعنی؛ این بازار مانند یک بازار اقتصادی از دو قطب تشکیل شده است. در یک طرف مولدان مواد و کالاهایی دینی (یعنی؛ نهاد کلیسا و روحانیون) قرار دارند و در سوی دیگر مصرف­کنندگان دینی به عنوان خریداران تولیدات دینی روحانیون قرار گرفته­اند (23). یعنی دقیقاً مانند ساختار بازارهای معمول دارای دو وجه متمایز تولیدکننده و مصرف کننده است. علاوه بر آن در این بازار مثل بازارهای دیگر تمایل به تعادل است و از طرفی آزادی مصرف­کننده برای انتخاب محصولات دینی، که تولیدکنندگان دینی (کلیسا و روحانیون) را در محدودیت قرار می­دهد. در این تحلیل مانند بازار اقتصادی یک فروشنده (چه فروشنده اتومبیل، چه فروشنده رحمت و بخشایش خداوند) مدت طولانی بدون وجود خریدار دوام نمی­آورد. همچنین مشتری ترجیح می­دهد محتوای کالای دینی و حتی علاوه بر آن ساختار نهادهای دینی را بر اساس تقاضای خود شکل دهد.

  نمونه دیگر، استفاده از مفاهیمی اقتصادی مانند یارانه¹² و سرکوب است. از این مفاهیم برای تبیین چگونگی ایجاد انگیزه و فرصت جهت حذف یا توسعه یک دین در تئوری­های بازار و اقتصاد دینی استفاده می­شود. یارانه به گروه­های دینی برگزیده پاداش می­دهد و سرکوب به مجازات گرو­ه­های فاقد مجوز و مشروعیت می­پردازد. سرکوب  واضح­ترین مثال­ها را از تغییرات انگیزه­ها و فرصت­ها ارائه می­دهد. قوانینی که در خصوص اعمال دینی محدودیت­­هایی اعمال می­کنند فرصت­های ادیان فاقد مجوز و مشروعیت از سوی دولت را سلب می­نمایند. سرکوب انگیز­ه­های تمام ادیان را تغییر می­دهد، ضمن اینکه به رشد دراز مدت اقتصاد دینی یاری می­رساند (25).

   در مقایسه با سرکوب علنی دین، تاثیرات مقررات¹³ یارانه بسیار ناچیزتر است. در واقع در نگاه نخست چنین به نظر می­رسد که یارانه از طریق پشتیبانی نهادهای دینی و کاهش هزینه عضویت برای فرد، فعالیت دینی را تشویق می­کنند. اما با تامل دقیق­تر، روشن می­شود که یارانه انگیزه­های تولیدکنندگان برای جلب پشتیبانی توده­ی مردم را تضعیف ساخته و رقابت را از طریق منحصر ساختن یارانه به معدودی از ادیان برگزیده، محدود می­نماید.

  مخالفان کلیسای رسمی ارزیابی­های مشابهی را درباره­ی روحانیانی که در سوئد معاصر حقوق  دریافت می­کنند ارائه می­دهند، دولت حقوق سخاوتمندانه­ای به کشیش­ها می­دهد و 95 درصد از کل جمعیت سوئد به عنوان اعضای کلیسای سوئد ثبت شده­اند، با این وجود گزارش­ها نشان می­دهد که فقط دو درصد از جمعیت هر یکشنبه در کلیسا حضور می­یابند. هنگامی که علت این اختلاف از اسقف استکهلم پرسیده شد وی پاسخ داد که: «کلیسای مستقر شبیه اداره پست است. در ساعات کار مردم درون آن ازدحام نمی­کنند… آنها صرفاً از وجود آن در جای همیشگی خود خرسندند» (27، ص:164). وقتی دولت حقوق کشیش­ها را بپردازند، آنها انگیزه­ی چندانی برای جلب پشتیبانی توده­ی مردم و بسیج آنها نخواهند داشت.  در مقابل کشیش­هایی که یارانه دریافت نمی­کنند و بالاجبار متکی به اعانه­های اختیاری مردم هستند؛ کلیساها باید تعهدات  عضویت را تا سطحی ارتقا دهند که منابع کافی مالی و زمانی فراهم شود.

   یارانه­ها انگیزه­های مصرف­کنندگان دینی را نیز تغییر می­دهد. وقتی که دولت صرفاً به ادیان معدودی یارانه اختصاص می­دهد، این یارانه هزینه­ی ملحق شدن به دینی جایگزین را بالا می­برد؛ مانند ثبت­نام محصلان در مدارس غیرانتفاعی در حالی که والدین با انتخاب مدرسه غیرانتفاعی برای فرزندان­شان کل هزینه تحصیل را می­پردازند و از امتیاز تحصیل رایگان صرف نظر می­کنند؛ با پرداخت مالیات به مدارس دولتی به نحوی کمک می­کنند. به شکل مشابه اختصاص یارانه به یک دین هزینه­ی روی آوردن  به دین دیگر را افزایش می دهد.  به­بیان دیگر، نزد مصرف­کننده­ی دینی، اختصاص یارانه به یک کلیسا انگیزه­ی روی آوردن به کلیسای دیگر را تضعیف می­کند.(18)

   اما بازارهای دینی به نحوی دیگر نیز می­تواند وضعیت دین و نهادهای آن را تبیین­کند. میزان رقابتی بودن یا انحصاری بودن بازارهای­دینی می­تواند نقش موثری در روشن­شدن وضعیت دین در دنیای مدرن داشته باشد. هر چه بازار دینی رقابتی و کثرت­گرا باشد، نهادهای دینی کارآمدترند. شکل دیگر بیان این گزاره این است که بازار رقابتی و کثرت­گرا، کلیساهایی را سامان می­دهد که نسبت بازدهی به سرمایه­گذاری در این کلیساها بیشتر باشد (28). قطع نظر از میزان پول، تعهد یا زمانی که درکلیسا سرمایه­گذاری می­شود، به نظر می­رسد که مردم در جستجوی کلیسایی هستند که با سرمایه­گذاری در آن به سود بالایی دست یابند. وقتی رقابت به میزان بالایی وجود دارد، کلیساها یا باید بازدهی بیشتری داشته باشد یا با کاهش پشتیبانی مردم مواجه شوند.

  بنابراین کارآمدی در اینجا به معنی نسبت کل تولید به کل هزینه­ها است. کلیساها طیف وسیعی از بهره­های اجتماعی، معنوی، روان­شناختی و حتی جسمی را برای اعضایشان فراهم می­کنند، مانند تعالی معنوی گروه­های اجتماعی از طریق نیایش و رهنمودهای اخلاقی. اما کلیساها هزینه­هایی نیز به اعضایشان تحمیل می­کنند، مانند وقت، پول، تقاضای رفتاری خشک و پرتکلف یا پشتیبانی از عقاید جدی و سختگیرانه از طریق اعتراف کردن. کلیساهای کارآتر، نسبت سود به هزینه­ی بیشتر را میسر می­سازند؛ این نسبت ساده دو گزینه را برای افزایش کارآیی پیش­پای نهادهای دینی می­نهد.

   نخست؛ آنها می­توانند خدماتی که به اعضا ارائه می­دهند را بیافزایند، درحالی­که الزام­های (هزینه­های) عضویت را کاهش ­دهند. کاهش هزینه­ها برای اعضا در ابتدا ممکن است که بتواند باعث افزایش اعضای فرقه یا گروه دینی شود، اما این کاهش هزینه و الزام­های دینی در بلند مدت توانایی گروه دینی را برای تولید کالای دینی کاهش می­دهد و در بلند مدت باعث کاهش چشمگیر اعضا در گروه دینی می­شود(20، 27،ص: 185). بنابراین این روش گمراه کننده است. با این وجود سهل­گیری مذاهب اصلی در معیارها و ضوابط عضویت، با کاهش شدید توانایی تولید کالاهای دینی خاتمه می­یابد. بنابراین ادیان حتی اگر در یک بازار رقابتی قرار گرفته باشند، برای بقای خود در بلندمدت باید بر بعضی از اصول اساسی خود ایستادگی کنند حتی اگر برای مدتی کوتاه با ریزش اعضای خود مواجه شوند.

   هر قدر که بازار دینی رقابتی وکثرت­گرا باشد میزان مشارکت­دینی افزایش خواهد یافت. این گزاره از سنتی جامعه­شناختی که سابقه طولانی دارد منشا می­گیرد. سنتی که بر این باور بود که قدرت دین از توانایی­اش در به انحصار درآوردن تمامی جنبه­های فرهنگ، ناشی می­شود(32، ص420). برگر که برجسته­ترین هوادار این سنت است چنین تبیین می­کند که تنوع ایمان ها سایبان تقدس را ویران ساخته و خودپسندی همه­ی ادیان را کاسته است (10، ص:120) این گزاره در تباین شدید با  این استدلال است که سرزندگی هر بازاردینی بستگی به توانایی آن در ایجاد رقابت کثرت­گرا دارد (19). خط استدلالی فوق را می­توان این­گونه خلاصه کرد، تنوع وسیع گروه­های دینی کوچک که هر یک با تقاضاهای بخش­های معینی از بازار وفق پیدا می­کنند، می­توانند جمعیت را به سوی نرخ­های بالاتر عضویت و تعهد، بسیج نمایند. در بازارهای­دینی، قومیت­ها، نژادها و طبقات اجتماعی مصرف­کنندگان دین هستند که دین مطلوب خود را تقاضا می­کنند و بسیاری از گروه­های دینی، درکنار یکدیگر به­دنبال مرتفع ساختن تقاضای نسبت بسیاربزرگی از جمعیت هستند. نسبتی که بسیار بیشتر ازآن وقتی است که صرفاً امکان دستیابی به یک یا تعداد معدودی اجتماع مومنان وجود داشت(26).

    با توجه به مباحث مطرح شده در این زمینه و تحقیقات انجام شده به وسیله جامعه شناسان دین به نظر می­رسد که بحث بازارهای دینی تا حد زیادی در تقابل با نظریه­ی دنیوی­شدن است که تا مدت­ها به عنوان نظریه غالب در جامعه شناسی دین شناخته شده است. اما قبل پرداختن به چگونگی ارتباط نظریه انتخاب عقلانی دین و بازارهای دینی با نظریه دنیوی شدن ابتدا لازم است که به تعریفی نسبتاً جامع از نظریه و فرآیند دنیوی­شدن بپردازیم.

3ـ دنیوی شدن:

   هر چند از دنیوی­شدن به عنوان پاردایم مسلط بر مطالعات جامعه شناسی­دین نام می­برند اما در عین حال این مفهوم مورد تردید و مناقشه­ی جدی نیز قرار داشته است. واژه­ی دنیوی شدن که در ابتدا بیش­تر یک مفهوم حقوقی بود؛ در قرن بیستم نشان­گر طرز تفکری شد که بر اساس آن  معادل­های عقلانی و علمی مدرن جایگزین تفکر و تلقی دینی به عنوان مظهر سنت شد که این خود نماینگر کاربردهای گسترده­تر آن در علوم اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بود (9، ص:32). در عموم تعاریفی که از دنیوی­شدن ارائه می­شود افول دین به عنوان محوری­ترین عنصر در تعاریف مختلف خودنمایی می­کند، این در حالی است که به شکل و اجزای این افول کمتر پرداخته شده است و شاینر¹⁴ در طبقه­بندی  خود از تعاریف دنیوی­شدن ابعاد این فرآیند را روشن­تر می­نماید:

1ـ تعاریف مربوط به زوال دین: که به نزول جایگاه و اعتبار نمادها، آموزه­ها و نهادهای مذهبی پیشین و زمینه­سازی جهت تحقق جامعه فاقد دین اشاره دارد.

2ـ تعاریف مربوط به سازگاری بیش­تر با این جهان که به رویکرد این جهانی و معطوف شدن به توجه انسان­ها  از عوامل فراطبیعی به ضرورت­های زندگی دنیوی اشاره دارد.

3ـ تعاریف مربوط به جدایی دین و جامعه: که به خصوصی­شدن دین و در نتیجه از دست رفتن تسلط دین بر دیگر حوزه های زندگی اجتماعی اشاره دارد.

4ـ تعاریف مربوط به جایگزینی صورت­های جدید مذهبی به جای اعتقادات و نمادهای مذهبی که به انسانی­شدن ادیان توجه نشان می­دهند.

5ـ تعاریف مربوط به سلب تقدس از جهان که به زدودن جنبه­های مقدس جهان اشاره دارند.

6ـ تعاریف مربوط به حرکت از جامعه مقدس به سوی جامعه دنیوی و غیرمقدس که به رهایی جامعه از هرگونه پایبندی به ارزش­ها و عملکردهای سنتی، تاکید شدید بر عقلانیت انسان توجه نشان می­دهند(8، ص: 290-289).

   در اینجا به دو تعریف مشهور دیگر اشاره می­شود که می­تواند در مراحل بعد برای فهم سطوح دنیوی شدن برای ما راهگشا باشد. پیتر برگر¹⁵ که متکلم مسیحی، جامعه­شناس و از صاحب­نظران بنام در نظریه­ی دنیوی­شدن است، دنیوی­شدن را به عنوان «جریانی که از آن طریق، بخش­هایی از جامعه و فرهنگ از اقتدار نهادها و سمبول­های دینی خارج می شوند»، تعریف می­کند(10، ص:56). این تعریف دو قسمت اصلی دارد؛ خروج بخش­هایی از جامعه از اقتدار نهادهای دینی به این معناست که اگر فرآیند دنیوی­شدن در جامعه­ای رخ دهد، نهادهای دینی تسلط خود را بر برخی نهادهای دیگر جامعه از دست می­دهند و دین دیگر به عنوان یک نهاد برتر ( فرانهاد)، هنجارهای نهاد اقتصاد آموزش و پروش و یا سایر نهادها را تعیین نخواهد کرد و وظایف و روش های آنها را به خودشان خواهد سپرد. اما قسمت دوم تعریف یعنی خروج بخش­هایی از فرهنگ از اقتدار سمبول­های دینی به این معناست که در صورت تحقق دنیوی شدن، علائم و نشانه­های دلالت­کننده بر ایده­ها، ارزش­ها و هنجارهای دینی، غلبه­ی فرهنگی خود را از دست می­دهند و دیگر نمی­توانند همه­ی فرهنگ را پوشش دهند. در این صورت، بخش­هایی از ایده­ها، ارزش­ها و رفتارهای مردم خالی از دلالت­های دینی و گاه حتی ناسازگار با دین خواهند شد. بدین ترتیب در نظر برگر دنیوی شدن، در کنار جنبه­ی نهادی، شامل جنبه­ی فرهنگی نیز می­شود.

    برایان ویلسون¹⁶ نیز در تعریف دنیوی­شدن می­گوید: « جریانی که از آن طریق، نهادها، تفکرات و آداب دینی، اهمیت اجتماعی خویش را از دست می­دهند». ویلسون فرآیند دنیوی­شدن را به زوال تدریجی اهمیت اجتماعی دین تعریف می­کند. همیشه این امکان وجود دارد که دین در یک جامعه اهمیت اجتماعی خود را از دست بدهد و تسلطی بر دیگر نهادهای اجتماعی نداشته باشد و در عین حال در عرصه­ی زندگی خصوصی افراد آن جامعه دارای اهمیت باشد (7، ص: 139 و 6، ص: 124-146 و 8، ص: 187-317 و 16، ص: 1-8و 13، ص:2).

چنانکه از تعریف­های مختلف معلوم می­شود، دنیوی شدن نزد برگر و برخی از صاحب نظران دیگر که معتقد به وقوع جریان دنیوی­شدن هستند، در این سطوح جاری می شود:

الف) در سطح نهادی و اجتماعی، یعنی دین نفوذ اجتماعی خود را بر سایر نهادها مانند اقتصاد، سیاست، تعلیم و تربیت و غیره از دست می­دهد ( دنیوی شدن در سطح کلان).

ب) در سطح فرهنگی یا فردی، یعنی باورپذیری آموزه­های دینی نزد افراد از بین می­رود و ایمان و اعتقاد قلبی آنان به سستی می­گراید ( دنیوی شدن در سطح خرد) ( 7، ص: 139 و 13، ص:3)

ج) سطح دیگر دنیوی­شدن که در کار جامعه­شناسان مهم تلقی شده است، دنیوی شدن خود دین است. از آنجا که دین در وضعیت متکثر دینی و فرهنگی، قابل تحمیل کردن به افراد نیست و عرضه­ی کالا به مصرف­کنندگانی که مجبور به مصرف آن نیستند، بدون در نظر گرفتن نظر آنها درباره­ی آن کالا تقریباً غیر ممکن است. محتویات دینی نیز در چنین وضعیتی با سلیقه­ی مصرف­کنندگان وفق داده می­شود. البته منظور این نیست که ترجیحات مصرف­کنندگان، لزوما ًو کاملاً محتویات اصلی دین را تعیین می­کنند بلکه مقصود فقط تاثیرپذیری دین ( یا به تعبیر دقیق­تر برداشت­های دینی) از نیازهای زمانه است. این فرآیند می­تواند به حذف برخی آموزه­های دین یا لااقل عقب راندن و تخفیف اهمیت آنها منجر شود ( 1، ص:73 و 7، ص: 140) بنابراین دنیوی­شدن درون دینی را این­گونه می توان تعریف نمود: تغییر و تحول در برداشت­ها و قرائت دینی که کارکرد آشکار و قصد شده­ی آن حفظ و تقویت دین در دنیای نوین است.

با توجه به تعاریفی که ارائه شد و سطوح گسترش دنیوی­شدن، به­تدریج امکان فهم چگونگی رابطه­ی میان دنیوی­شدن و نظریه انتخاب عقلانی دین فراهم شده است. به ویژه در آخرین سطح از فرآیند دنیوی­شدن که خود دین را در بر می­گیرد و آن را به یک کالا  تبدیل می­کند و شرایط را برای مصرف و مبادله آن در بازار دینی فراهم می­گرداند. در بخش بعد بیشتر به رابطه­ی این دو امر خواهیم پرداخت.

4ـ دنیوی­شدن و انتخاب عقلانی

  حداقل دو رویکرد نسبت به دنیوی­شدن وجود دارد که می­تواند برای نشان دادن رابطه با نظریه انتخاب عقلانی دین روشنگر باشد. رویکرد اول تقاضا برای دین است که فرض اساسی این رویکرد، این است که تغییر در ایده­ها و رفتاردینی، توسط ساختار اجتماعی و فرهنگی تبیین می­شود. همین تغییرات ساختاری و فرهنگی است که دین را بیشتر یا کمتر، پذیرفتنی یا خواستنی می­گرداند. طرفداران این رویکرد معتقدند که شرایط جدید اجتماعی در دنیای مدرن به گونه­ای است که تقاضا برای دین پیوسته رو به کاهش می­رود. پیتر برگر در نظریه اول خود و در تعریفی که او برای دنیوی شدن آورده است ویلسون و استیو بروس¹⁷ در این دسته قرار دارند (6، ص: 125ـ 141 و 8، ص: 297ـ300 و 13، ص:2-44)

   درمقابل رویکرد اول دیدگاه جدیدی مطرح شده است­ که ریشه­ی خود را در تئوری انتخاب عقلانی می­داند. رویکرد استارک و بین­بریج¹⁸ و برخی دیگر از جامعه­شناسان به این بحث، برهمین اساس شکل گرفته است. این گروه استدلال می­کند که تعیین­کننده­ها و عوامل اصلی برای حیات دین در اسباب و علل تغییر تقاضا برای دین، واقع نشده است، بلکه عامل تعیین­کننده در اینجا ویژگی­های بازاردینی است که بر عرضه­ی کالاهای­ دینی تاثیر می­گذارد، لذا این رویکرد، رویکرد عرضه­ی کالای دینی یا اقتصاد­ دینی نامیده می­شود. این نظریه­ها بیشتر به چرخه­ی تحولات دورن­دینی توجه دارند. بر طبق این نظریات سازمان­های رسمی دین برای حفظ مشارکت دینی در مردم، درهای خود را تا حدودی به روی روح زمانه باز می­کنند و با انعطاف در برخی از باورها و احکام، خود را برای بقا در عصر نو آماده می نماید ( دنیوی شدن درون دینی). نظریه پردازان این رویکرد معتقدندکه تقاضا برای دین همیشه وجود دارد، این عرضه­ی کالای­دینی است که تغییر می­کند. ایشان خاطر نشان می­کنند که روند دنیوی­شدن سازمان­های رسمی دین را کم­کم به جایی می­رساند که دین عرضه شده توسط آنان نمی­تواند پاسخگوی نیازهای عمیق و معنوی مردم باشد. در این هنگام است که جنبش های احیای دین ( فرقه­ها) و یا نوآوری­دینی ( کیش­ها) رونق می­یابند و کالاهای­دینی معنوی­تری عرضه می­کنند. بنابراین روند دنیوی شدن از دید این نظریه­پردازان روندی خودمحدودکننده است. به­علاوه با رواج فرقه­ها و کیش­ها، عرضه­ی کالای­دینی از حالت انحصاری درآمده، جامعه به بازار رقابت ادیان تبدیل می­شود و رقابت میان عرضه­کنندگان کالاهای­ دینی، نشاط­ دینی را افزایش می­دهد (8، ص: 306ـ310 و 21و 16، ص: 11).

    این پیش­فرض بسیار همه­گیر شده است که بسیاری از ملل اروپای شمالی در حد زیادی دنیوی شده­اند ـ حضور کم­رنگ در کلیساها و کاهش تاثیر موسسات و رهبران دینی ـ رویکردهای سنتی ادعا می­کردند که این کاهش در تقاضای دین به دلیل مدرنیته که به رویکردهای مدرن عقلانی و علمی منجر شده است، بروز پیدا کرده است و افراد تمایل­شان نسبت به ماوراطبیعه کاهش یافته است. در اینجا بسیاری از طرفداران نظریه انتخاب عقلانی با این امر مخالفند. آنها استدلال می­کنند که موقعیت دینی اروپای شمالی درحد بالایی تحت تاثیر مشکل عرضه است تا کمبود تقاضا؛ و این فقدان مشارکت دینی در اروپا در حد بسیار زیادی منعکس­کننده تسلط اقتصادهای بسیار تنظیم یافته دین است که به وسیله کلیساهای دولتی اداره می­شوند و توانایی ایجاد هیچ­گونه تقاضایی را در بین افراد ندارد (20). در همین رابطه داده­های پیمایشی نشان می­دهند(27) افرادی که حضور بسیار کمی در کلیساها دارند (که یک اکثریت بسیار بزرگی را تشکیل می­دهند) همچنان خود را به عنوان افرادی مذهبی می­دانند که بسیاری از آنها به خدا اعتقاد دارند و فقط درصد بسیار ناچیزی از اروپاییان خود را ملحد می­دانند. این اکثریت، کلیساهای دولتی را همواره مورد نقد قرار می­دهند که توانایی ارائه پاسخ های مناسب به مسائل اخلاقی افراد را ندارد.

  بنابراین تحلیل­گرانی که به عرضه دینی معتقدند پیش­بینی می­کنند که تجدید حیات دینی بسیار قدرتمندی در اروپای شمالی رخ خواهد داد. اگر این اقتصادهای دینی بازسازی مجدد شود و این تکثرگرایی پر شور و حرارت اجازه توسعه آن را دهد. این احیای دینی گسترده که هم­کنون در روسیه اتفاق افتاده است، جایی که یک بازسازی ناگهانی در اقتصاد دینی رخ داد و نتیجه آن ظهور میلیون­ها نوکیش مسیحی از یک بستر الحادی بوده، خود تایید کننده­ی همین ادعاست. یا شکل­گیری جنبش­های دینی در اروپا که بسیاری از کشورهای اروپایی درگیر آن هستند؛ همچنین رشد جنبش­های پروتستان در آمریکای لاتین تاییدکننده­ی این ادعاست که در صورتی که عرضه دین به شکل مناسبی صورت گیرد گرایش به دین همچنان در حد بالایی وجود خواهد داشت و مصرف افزایش می­یابد نمونه آن در اروپا، زمانی است در حدود 20 سال گذشته  که سازمان­یافتگی نهادهای دینی بسیارکم بود اما با حضور مسیونرهای کانادایی و امریکایی این سازمان یافتگی به شکل چشمگیری افزایش پیدا کرد و گردهمایی­های دینی بین سال های 1980 تا 1990 نزدیک به 300 درصد افزایش پیدا کرد(23، 25).

   با توجه به این­که رویکرد دوم، دنیوی­شدن را به تحولاتی در خود دین و سازمان دینی تفسیر می­کند و آن را خود محدودکننده می­داند و معتقد است که تقاضا برای دین همیشه وجود دارد، باید نظریه­پردازان این رویکرد را از منکران فرایند دنیوی شدن به معنای کاهش اهمیت اجتماعی و فردی دین بدانیم.

6- نتیجه گیری:

   نظریه انتخاب عقلانی، قبل از آنکه در چند دهه گذشته، محور و مرکز توجه برخی اندیشمندان علوم اجتماعی قرار گیرد، توسط برخی از صاحبنظران متقدم به ویژه اقتصاددانان کلاسیک و مردم­شناسان­ اقتصادی و اجتماعی مورد توجه و تامل بوده است و صورت خام ایده انتخاب عقلانی، توسط برخی از آنها پردازش شده است. در مردم­شناسی اجتماعی و جامعه­شناسی، تکوین ایده انتخاب عقلانی را باید توام با ایده و فکر مبادله، جستجو کرد. در جامعه­شناسی نیز پس از تکوین نظریه کارکردگرایی ساختی پارسونز، در نظریه­ایی که توسط هومنز و بلا تحت عنوان نظریه مبادله در مقام واکنش به نظریه کلان پارسونز ساخته و پرداخته شد، ایده انتخاب عقلانی به تدریج پردازش و مورد توجه قرار گرفت. در تصویری که نظریه مبادله از جامعه دارد مردم برای رسیدن به حداکثر سود، دست به فعالیتهای مبادله­ای می­زنند. آنچه­ که در فعالیت­های مبادله حائز اهمیت است، رویه­ها و روال­های عقلانی است که به­واسطه آنها مردم در مورد کنش­هایشان تصمیم­گیری می­کنند.

    تبیین رفتارهای دینی مردم در دنیای مدرن بر مبنای تبیین­های نظریه دنیوی شدن اهمیت قابل توجهی در جامعه­شناسی دین داشت. اما این نظریه به علت پاره­ای کاستی­ها نمی­تواند یک تبیین جامع و کامل را فراهم آورد. از همین رو نظریه انتخاب عقلانی به عنوان یک رویکرد جدید در جامعه­شناسی دین که می­تواند برخی از کاستی­های نظریه دنیوی­شدن را جبران کند، اهمیت تعیین­کننده­ای یافت و همانطور که گفته شد نظریه­های فرادنیوی¹⁹ برای تبیین دین با اتکا به این نظریه پا گرفتند.

   نظریه دنیوی­شدن، پدیده کاهش و افول دین را در جامعه معاصر این­گونه تبیین می­کند که مدرنیته باعث کاهش تقاضا برای باورهای سنتی دین می­شود. این نوع تبیین به نظر می­رسد به دو روش محدود می شود؛ اول از آنجا که این مدل فقط به کاهش تقاضا برای کالاهای دینی توجه دارد، طبیعتاً در تبیین افزایش فعالیت­های دینی شکست می­خورد. دوم اینکه این­گونه تبیین­ها فقط به بعد تقاضا برای کالاهای دینی توجه دارند، در حالی که ریشه­های دگرگونی­های دینی، علل و عواملی است که در طرف عرضه این کالاها وجود دارد؛ و نه­تنها نظریه دنیوی­شدن بلکه سایر تبیین­هایی که توسط مورخین و دیگر اندیشمندان اجتماعی با توجه به بعد تقاضا صورت می­گیرد همین نقص و کاستی را دارند، آنها ممکن است تغییرات در تقاضا را نشات گرفته از تجدید سازمان فرهنگی جامعه، تغییر در روحیه ملی و نوسانات اقتصادی بدانند ولی در هر حال طرف و سمت دیگر بازارکالاهای دینی را ملحوظ نمی­کنند.

    یکی از اختلاف اصلی بین موافقان و مخالفان روند دنیوی­شدن در این است که طرفداران رویکرد سنتی در نظریه­های دنیوی­شدن معتقدند که تنوع و تکثر فرهنگی و دینی و به وجود آمدن دولت بی­طرف و دنیوی­شدن کلان منجر به خصوصی­شدن دین، فردی­شدن فهم دین، بخش­بخش شدن زندگی، نسبیت­گرایی و بالاخره ادامه سریع فرآیند دنیوی­شدن فردی و کاهش قدرت دین در نظام اجتماعی می­شود. ولی گروه دیگر که طرفداران دیدگاه­های فرادنیوی را تشکیل می­دهند، معتقدند تنوع و تکثرفرهنگی و شکل­گیری دولت بی­طرف، بازار رقابت ادیان را گرم می­کند و باعث پویایی و تقویت مشارکت دینی می­شود.

    از نظر هابرماس²⁰ در یک جامعه دمکراتیک دین نباید نقش اخلاقی­اش را با بسنده کردن و مشغول کردن خود در حوزه خصوصی ترک کند، بلکه باید ارزش­های دینی را به زبان دنیوی ترجمه کند و مفاهیمی چون توافق، تفاهم، انتخاب عقلانی را در گفتمان دینی خود جای دهد و هنجارهای دینی را در خدمت ارزش انسانی قرار دهد (29). پس نقش دین در جوامع کاهش نمی­یابد و تلاش می­کند که خودش را با اقتضائات جامعه مدرن همراه کند و در استدلال­های خود از براهین معتبر عقلی مبتنی بر بازار و سود و زیان استفاده کند این پیش­بینی است که نظریه فرادنیوی­شدن²¹ در مورد عدم افول دین انجام داده بود.

    آنچه با تامل در مصادیق، محتمل­تر به نظر می­رسد این است که این مطلب به زمینه اجتماعی تکثر، بستگی دارد؛ اگر تکثردینی با فردگرایی دینی همراه باشد، نتیجه اول یعنی دنیوی شدن فردی به وقوع نزدیک­تر است. وجود فضایی با ایده­ها و ارزش­های متنوع، بدون تکیه­ی فرد به یک گروه دینی خاص، نخست او را نسبت به آنچه خود دارد، حاشیه­ای می­کند و بعد می­تواند از بیرون و با دیدی انتقادی، به آنچه خود و دیگران دارند، نگاه کند و به­نحوی مستقل­تر از گذشته، به انتخاب یا التقاط و یا حتی نوآوری دست بزند. حاصل این روند شخصی­شدن و فردی شدن فهم دین است؛ که نسبیت و کاهش تقدس ایده­های دینی در نظر افراد را به همراه دارد.

    کشورهای صنعتی و پیشرفته­ی اروپای شمالی و غربی مصادیق بارز این تکثر هستند. ولی اگر تکثردینی، با وجود گروه­ها و اجتماعات قومی­ـ مذهبی فعال و منسجم همراه باشد و روحیه­ی دمکراتیک نیز بر جامعه حاکم باشد، می­توان نتیجه دوم را انتظار داشت. زیرا حاصل چنین روحیه­ای تشکیل حکومت بی­طرف دینی و گسترش روحیه تساهل و مدارا و کم رنگ شدن ایدئولوژی­گرایی­های دینی است. در این وضعیت، یک بازار رقابتی بین ادیان و گروه­ها و فرقه­های مختلف برای عضوگیری و تبلیغ دینی بوجود می­آید که نتیجه­ی آن گسترش مشارکت دینی در بین افراد جامعه می­شود، شاید نمونه  این گونه تنوع و تکثر را، در جامعه­ای مانند هند و دولت بی­طرف آن بتوان سراغ گرفت.

  در نهایت اینکه، مطمئناً وضعیت دین در جهان غرب نسبت به گذشته تغییر یافته است. اما این تغییر به معنای افول یا

نابودی دین نیست؛ و نظریه انتخاب عقلانی دین با طرح مباحثی مانند بازار دینی و کالایی شدن دین و همسو شدنش با

نظریه­های فرادنیوی به دنبال تبیین این تغییرات است و استدلال­های قابل قبولی به شیوه خود در مورد وضعیت دین در

جهان غرب ارائه می­دهد. به نظر می­رسد تبیین­های این دو نظریه با غلبه­ای که ماده­گرایی در جوامع غربی پیدا کرده است؛

همخوانی دارد.

.

---

.

پی نوشت:

• Intentional 2- Rational choice theory         3- Optimize         4- Turner

5- Maximize          6- Secularization       7- Rational Choice Theory of Religion

8-Stark                    9- Finke                    10- Hechter         11- Religious Market

12- Subsidy            13- Regularity           14- Shiner           15- Berger

16- Wilson              17- Bruce                  18- Bainbrige      19- Post Secular

20- Habermas          21- Post Secularization

منابع:

1ـ جلیلی، هادی، (1383)، سکولارشدن، تهران، طرح نو.

2ـ کرایب، یان، (1386)، نظریه اجتماعی مدرن، ترجمه: عباس مخبر، تهران، آگه.

3ـ کلمن، جیمز، (1377)، بنیادهای نظریه جامعه­شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، تهران، نشر نی.

5ـ لیتل، دانیل، (1386)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه: عبدالکریم سروش، تهران، صراط.

6ـ ویلسون، برایان، (1374)، جداانگاری دین و دنیا، ترجمه: مرتضی اسعدی، در فرهنگ و دین، تهران، طرح نو، 124-146.

7ـ ویلم، ژان پل، (1377)، جامعه شناسی ادیان، ترجمه: عبدالکریم گواهی، تهران، موسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان.

8ـ همیلتون، ملکم، (1381)، جامعه شناسی دین، ترجمه: محسن ثلاثی، ، تهران، موسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان.

9- Backford, James (2003), Social Theory & Religion, Cambridge, Cambridge University press.

10- Berger, Peter, (1967), the Sacred Canopy, New York, Doubleday.

11-Boudon, R. (1998),“Limitations of rational choice theory”, The American Journal of Sociology; 104. 3.

12- Bruce, S. (1999), Choice and Religion: a Critique of Rational Choice Theory, Oxford, Oxford university Press.

13- Bruce, S. (2002), God is dead: Secularization in the west, Oxford, Blackwell Publishing.

14- Calhoun, Craige (2002), Contemporary Sociological Theory, Great Britain: Blackwell Publishers Ltd.

15- Collins, Randall (1997), Theoretical Sociology, New Delhi, Rawat Publications.

16- Dobbelaere, K. (1999), “Toward an Integrated Perspective of process Related to The Descriptive Concept of Secularization”, www.findarticles.com/p/articles/mi_m0SOR.

17- Elster, J. (1989), the cement of society, Cambridge, New York, Victoria: Cambridge University Press.

18- Finke, Roger & Iannaccone, L. (1993), “Supply-Side Explanations for Religious Change”, Annals, AAPSS, 527:27-39.

19- Finke, Roger & Stark, R. (1988), “Religious Economies and Sacred Canopies: Religious Mobilization in American Cities, 1906”, American Sociological Review, 53: 41-49.

20- Finke, Roger & Stark, Rodney, (1992), The Churching of America 1776-1990: Winners and losers in Religious Economy, New Brunswick, NJ, Rutgers University Press.

21- Hadden, J. (2004), “Paradigms in Conflict: Secularization and the Theory of Religious Economy”. http:// religious movements.Lib.virgina.edu/lectures/secular.

22- Hechter, Michael, (1997), “Religion and Rational Choice Theory”, In Lawrence(ed), Rational Choice Theory and Religion, New York & London, Routlege.

23- Iannaccone, L. (1995), Voodoo Economics? Reviewing the Rational choice approach to Religion, Journal for Scientific Study of Religion, 34:76-89.

24- Iannaccone, L. (1997), “Introduction to the Economics of religion”, Journal of Economic Literature, 36, 1465-6-96.

25- Iannaccone, L. (1997), “Rational Choice: Framework for the Scientific Study of Religion”, In L.A. Young, Theory and Religion: Summary and Assessment, New York: Routledge.

26- Iannaccone, Laurence, (1991), “The Consequences of Religious Market Regulation: Adam Smith and Economics of Religion”, Rationality and Society, 3:156-177.

27- Lamont, Stewart, (1989), Church and State, Unensy Alliances, London, Brodley Head.

28- Lechner, Frank, (2006), “Rational Choice and Religious Economies”, In James Beckford & N.J.Demerath (eds.), Handbook of Sociology of Religion, London, Sage Publication.

29- Lehman, David, (2010), “Rational Choice and the Sociology of Religion”, In B.S. Turner, the New Blackwell Companion to the Sociology of Religion, Singapore, Blackwell.

30- Stark, R. (1994), “Rational choice theories of religion”, The Agora Online (Newsletter of rationality and Society Section of the American Sociological Association and the Research Committee on Rational choice of International Sociological Association) 2(1):1-4.

31- Turner, Jonathan H. (1998), the Structure of Sociological Theory, USA, Wdsworth Publishing Company.

32- Wallace, Routh & Alison Wolf (1999), Contemporary Sociological Theory: Expanding the Classical Tradition, New Jersey, Prentice Hall.

Rational choice theory of religion and secularization

Abstract:

Rational choice theory was considered by many classical economists and eco- social anthropologists. Also many sociologist of religion try to explain religious behaviors based on secularization theory. But this theory could not give Comprehensive explanation around religion. So rational choice theory as new approach in sociology of religion seem to Completion secularization theory weakness. This theory argues about religious plurality in modern societies and show secularization in religion. These matter increase important offering post-secular theory about religion. Finally rational choice theory alongside of post secularization theory shows religion didn’t fade in modern societies, however it coordinates to social requirements.

Keywords: rational choice theory, rational choice of religion, secularization, religious market, post secularization.

.

---

.

فایل pdf مقاله نظریه انتخاب عقلانی دین و دنیوی شدن

.

---

.

عنوان مقاله: نظریه انتخاب عقلانی دین و دنیوی شدن

نویسندگان:

دکتر مجید موحد (استاد بخش جامعه شناسی)

احسان حمیدی­‌زاده (دانش آموخته دکتری جامعه شناسی)

منبع: مجله ی پژوهش های ادیانی (مقاله 6، دوره 2، شماره 3، تابستان و پاییز 1393، صفحه 109-128)

.

---

.