اساساً در جوامع ما هر کجا را نگاه کنیم، چه دولت‌های قدیم و چه جدید، تنها بخشی از تحولات به حاکمان بازمی‌گردد و نه همه تحولات، در واقع رابطه جامعه و دولت، یک پرسش پایدار دولت‌پژوهی در تمام جوامع است. به همین دلیل، وقتی از رویدادی چون واقعه عاشورا صحبت می‌کنیم، در واقع در زمینه‌هایی حرف می‌زنیم که در دیالکتیک یا تعامل بین جامعه و دولت رخ داده و از درون این تضاد نیروها «عاشورا» به وجود آمده است.
در واقع، عاشورا نشانه خشم جامعه و دولت است. در جوامعی که دولت از جامعه جدا شده و استقلال پیدا می‌کند، دچار یک بیماری خود ایمنی می‌شود و با جامعه درگیر می شود و نتیجه آن، در واقع زندانی ها، قربانی ها و کشتارهای متفاوت است. این مسأله زمان و مکان ندارد. هرگاه جامعه‌ای در شرایط آنومی قرار گرفت و دولت و ملت یا حکومت و مردم، گسلی ایجاد کردند، سرانجام به تضاد ختم خواهد شد که در قالب شورش‌ها و سرکوب‌ها خود را نشان خواهد داد.
مقدمه دوم به ماهیت دولت در جهان اسلام بازمی گردد. دولت در مقاطعی از صدر اسلام، به نوعی یک دولت رانتی است. رانت مبتنی بر غنیمت، یعنی پول زیادی دست دولت است و بنابراین سرنوشت جامعه در کف با کفایت یا بی کفایت دولت قرار می‌گیرد. به همین دلیل، در چنین جامعه ای، ما شاهد یکه تازی دولت هستیم و باید گفت که دولت ها در این شرایط، تمامیت خواه شده و سرنوشت کلیت جامعه را در دست می گیرند.
در چنین حالتی نه تنها قدرت اقتصادی در دست دولت‌ها قرار دارد، بلکه به جای آنکه سیاست، منطق اقتصاد پیدا کند، اقتصاد، منطق سیاست پیدا می کند و دولت با پولی که در دست دارد، دین، فرهنگ، نظام آموزش و پرورش، افکار عمومی و رسانه‌ها را کنترل می‌کند. در چنین شرایطی دو حالت رخ می‌دهد. نخست، اختناق برای آزادی‌خواهان و دوم فرصت‌طلبی برای فرصت‌طلبان است. این وضع جامعه را به دو قسمت تقسیم می‌کند، کسانی که معترض وضع موجودند و کسانی که بهره‌مند از وضعیت موجود هستند.
وقتی که به جامعه عرب قبل از اسلام نگاه می‌کنیم، شاهد دولت به معنای علمی امروزی خود نیستیم، دولت بود؛ اما اصطلاحاً به آن دولت شهر می گفتند. یعنی هر شهری برای خودش یک دولت مستقل و سنتی متفاوت داشت. از درون این سنت تاریخی، می‌توان دو الگوی حکمرانی استخراج کرد؛ نخست الگوی مکه است که دارای سنت اشرافی بود و سلسله مراتبی در آن وجود داشت که قبایل و مردان برتر آن را رهبری می‌کردند و اصطلاحاً در ادبیات یونانی به این شیوه از حکمرانی «رهبری افاضل» می گفتند.
در این سیستم، در واقع هرچقدر به رأس نزدیک می‌شویم، کوچکتر و قوی‌تر می‌شود و هرمیزان که به پایین می آئیم توده بی قدرت بیشتر می شوند. با آنکه در مکه چنین سیستمی برقرار بود، اما مدینه خصلتی دموکراتیک داشت. مدینه بر سنت شورا تکیه می کرد و آیه معروف«أَمْرُهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ» حکایت اوضاع مدینه است. داستان از این قرار است که وقتی پیامبر اسلام(ص) وارد شهر مدینه می‌شوند، سنت مدنی را انتخاب می‌کنند و حکومت را به سمت سلسله قراردادها می کشانند و رگه ای شورایی در آن ایجاد می کنند.
بعد از پیامبر(ص) به تدریج شاهد ادغام سنت مدینه با مکه و چربش سنت مکه بر تمدن اسلامی هستیم. یعنی شکل‌گیری یک قبیله قریش سالار یا یک حکومت اشرافیت مبتنی بر سنت مکه که سنت مهمی هم بود و از روم الهام می گرفت. در چنین شرایطی ابن خلدون در مقدمه کتابش جمله زیبایی دارد و می گوید؛ اگر مناقشه بین بنی‌هاشم و بنی‌امیه شکل بگیرد، چون پتانسیل قدرت بنی‌امیه بالاست، سرانجام بنی‌امیه قدرت را خواهد برد. این اتفاق رخ داد که خلافت ظاهری مبتنی بر بیعت پیدا می‌کند، اما باطنی در درون اشرافیت دارد.
ابن خلدون توضیح می دهد که چنین خلافتی در سه مرحله، قابل انتقال به سلطنت است. یعنی دیگر عناصر مساوات‌طلبانه و آزادی‌خواهانه در آن معنا پیدا نمی کند. ابتدا کمی دموکراتیک و سپس ظاهری دموکراتیک و باطنی سفت‌تر پیدا می کند و سرانجام بعد از 40 سال، یعنی از زمان آغاز حکومت معاویه، به شدت و سرعت به سمت سلطنت ایرانی می رود و عناصر خود را نشان می دهد.
وقتی که معاویه بعد از صلح امام حسن(ع) به بهانه حج وارد مدینه می شود، آگاهان به او این گونه خطاب می‌کنند؛ «السًٌلام عَلیک ایها المَلک» یعنی دیگر به او خلیفه نمی‌گویند، بلکه او را پادشاه خطاب می‌کنند و وقتی معاویه اعتراض می‌کند که چرا به او خلیفه نمی‌گویند؛ آن افراد می‌گویند؛ خلیفه آنی است که ما او را برگزینیم، ولی تو به زور شمشیر بر ما نشسته‌ای.
اساساً گزاره‌ای در تاریخ وجود دارد که زمان می برد تا یک اتفاق یا تصمیم سیاسی، از هسته خود خارج شده و نتایج خود را نشان دهد. یعنی تصمیم سقیفه، 60 سال باید خود را پیش برد تا به عبدالملک مروان برسد و 50 سال زمان می‌خواهد تا خود را به یزید بن معاویه برساند و عناصر خود را نشان دهد. این توضیح لازم بود که چگونه دو سنت مدنی و مکی، به نفع سنت مکی ادغام می شود و آرمان های مهم اسلامی، در آن جایگاهی ندارد. چنین شرایطی برای آزادگان و کسانی که چشم امید به حسین(ع)دوختند، رنج آور است.
نباید حسین بن علی(ع) را تنها دید. زیرا مجموعه کسانی که چشم امید به حسین(ع) دوخته بودند، انتظار عکس‌العملی از ایشان داشتند. در صدر اسلام، حکومت مبتنی بر کمک‌های داوطلبانه شهروندان بود، بنابراین دولت وابسته به مردم است. آخرین بیت المالی که پیامبر(ص) توزیع کرد، حدود 80هزار دینار بود که آنچنان در مدینه مهم نبود. بنابراین در واقع دولت پولی نداشت و متکی به مردم بود.
در آن مقطع، دو نوع بیعت صورت می گرفت، یکی بیعت با حکومت و دیگری بیعت لحظه به لحظه در قبال تصمیم‌های حساس بود که امروزه نام آن را «رفراندوم» می گذارند. سال 15 هجری برای تاریخ ایران و شام، سال بسیار مهمی است، زیرا در این سال، جنگ قادسیه شکل گرفت و امپراطوری ثروتمند ایران و بلافاصله بعد از آن روم در هم ریختند و ثروت آنها وارد مدینه شد. جالب این است که مدیریت آن ثروت در دست دولت قرار گرفت و سیستمی به نام رانت ظاهر شد، دقیقاً شبیه چاه‌های نفت امروز، وقتی که دولت نیازمند شهروند نباشد، آن زمان شهروند جیرخوار دولت محال است که بتواند بر عملکرد آن نظارت درستی داشته باشد.
بنابراین تمام سیاستگذاری‌های اقتصادی در دست خلیفه قرار گرفت و اتفاق مهمی رخ داد و پدیده ای به نام فساد سیستماتیک در دولت شکل گرفت. تا سال 13 هجری، اگر غنیمتی هم بود به صورت مساوی تقسیم می شد. برای نمونه وقتی ابوبکر می خواست بیت المال را تقسیم کند، می گفت که برای من مجاهد و غیرمجاهد فرقی ندارد.
اما سال 15 هجرت، خلیفه دوم فرمولی را برای توزیع غنائم تعریف کرد که این فرمول تا انتهای بنی‌امیه باقی ماند و آغاز فاصله گرفتن بیشتر دولت اسلامی از سیره پیامبر (ص) بود. فرمول ساده بود، به نحوی که سهم هر مسلمان مساوی‌است با میزان نزدیکی نسبی با پیامبر ضربدر سبقت در اسلام، یعنی هرکس زودتر اسلام آورده به تعداد روز و ساعاتی که این کار را کرده، بیشتر از دیگران امتیاز پیدا می کرد و هر کس به لحاظ قبیله به پیامبر نزدیک بود، امتیازش بیشتر می شد. وقتی که این فرمول ریاضی را در اقتصاد وارد کنیم، می‌توانیم محاسبه کنیم که طلحه چه میزان پول می‌گرفت و یک برده یا یک عجم چقدر می‌گرفته است.
داستان تبعیض، آغاز فساد سیستماتیکی بود که در آن دوره وجود داشت. عمر خلیفه دوم، بخشی از مشکل را فهمیده بود و می‌گفت پول دست صحابه باشد، اما آنها حق تبدیل ثروت خود به سرمایه را ندارند. این بسیار مهم است، زیرا ثروت دارایی محض است؛ اما سرمایه به معنای دارایی در حال افزایش است. جالب اینجاست که بسیار زود فرزندان آن افراد به فساد کشیده شدند و عمر یک جمله‌ای دارد که می گوید من در گذرگاه حره در مدینه ایستادم و مراقب هستم که بند شلوار عرب پایین نیاید. او گمان می کرد که می تواند با چنین اظهاراتی مانع این روند شود، اما خودش قربانی شد.
خلیفه سوم بعد از روی کار آمدن، بلافاصله خصوصی سازی را شروع کرد و تمام ثروتی که در مدینه بود از سکه به زمین های زراعی تبدیل شدند. صحابه با دادن پول ساباط کوفه، ری، شام و جاهای دیگر را یکی پس از دیگری خریدند و ساکنان قبلی را تبدیل به رعیت کردند و همین پول دوباره به بیت المال برگشت و مطابق فرمول عُمر، مجدد وارد جیب هایشان شد. در واقع این پول‌ها به درد دولت نخورد و تنها زمین های دولت را از دستش خارج کرد.
به تدریج قریش‌گرایی و قبیله گرایی شکل گرفت و عدم توازن به وجود آمد و دارالخلافه به مرکز تولید و بازتولید فساد سیستماتیک تبدیل شد. در واقع، دارالخلافه قلبی بود که این فساد را به درون جامعه پمپاژ می کرد. در چنین شرایطی، پدیده‌ای به نام اعتراض توأم با ترس شکل می گیرد، جامعه بغضی فروخفته پیدا کرده و به دلیل اینکه فشار سیاسی، نظامی و قضایی روی دوشش وجود دارد، نمی تواند اعتراض خود را آزادانه بیان کند.
در چنین جامعه ای دیگر علقه ای میان دولت و مردم وجود ندارد، بلکه گسست ساختاری میان جامعه و دولت ایجاد شده و در چنین وضعیتی دولت امنیتی می شود و به شدت تلاش می کند خود را حفظ کند و برای حفظ خودش از هیچ اقدام خشنی پرهیز نمی کند. اما اگر حاکمانش زیرک باشند، این بغض زمانی هم ادامه دارد. معاویه یکی از بزرگترین خلیفه های سیاستمدار تاریخ اسلام است و بعضی‌ها او را با ماکیاولی مقایسه کرده‌اند.
به معاویه گفتند که چگونه توانستی این جمعیتی که علی بن ابیطالب(ع) نتوانست مهار کند و به شهادتش منجر شد، اداره کنی؟ او گفت مردم عصبانیت‌هایی دارند، اما راه‌شان را بلد نیستند. عصیان های مقطعی می کنند و آن موقع احساس می کنم که رابطه شام با مردم به اندازه یک نخ محدود شده، من نیز هرقدر مردم بکشند، این نخ را شل می کنم. اما مردم زود خسته می شوند و به خواب می روند و من هر قدر که این نخ کشیده شده، آن را می کشم و هر کس که با آن نخ جمع شده، به دست من می افتد و این نخبگان را اگر دانه دانه برچینم، دیگران برای مدت‌ها ساکت خواهند بود.
معاویه همچنین در وصیتی به یزید می گوید: همین که من رفتم، مردم رهبران ساکن مدینه را راحت نخواهند گذاشت و به ویژه کوفه و عراق آرام نخواهند ماند. وی به یزید توصیه می کند که مراقب 4 نفر باشد؛ حسین بن علی(ع)، عبدالله بن عمر، عبدالله زبیر، عبدالرحمن بن ابی بکر که هرکدام‌شان به یک بزرگی وصل هستند و هر کدام بزرگ مسائل جامعه و نخبگان سرشناس اجتماعی اند. جالب است توصیه می کند که اگر سخت می‌گیری به حسین(ع) سخت نگیر، زیرا وی انسان آزاده‌ای است که در برابر سختی مقاومت خواهد کرد. پس اگر می خواهی سخت بگیری به عبدالله زبیر بگیر.
.
.
صوت سخنرانی داود فیرحی با عنوان عاشورا و بحران خلافت
.
.
مراسم چهارمین شب عزاداری حسین ابن علی (ع)
موسسه فرهنگی مذهبی دارالزهراء
26 شهریور 1397
منبع گزارش متن: جماران
.
.
مشکل آناکرونیسم در این سخنان هویداست.
یکسان گرفتن معنی بیعت و شورا در زمان پیامبر و رای گیری مردمسالارانه امروزی
اگر به یه شبه دمکراسی در مدینه زمان پیامبر باور داشته باشیم، واقعه غدیر چه معنایی میتونه داشته باشه؟
مساله اینه که دکتر شریعتی براساس مد زمانه، قیام و شورش و انقلاب از دل کربلا در می اورد، الان هم که با فساد سیستماتیک و بغض فروخورده در ایران مواجهیم
نگفت در همه مسائل آخر دموکراسی است… گفت در برخی تصمیمات مهم…انتخاب امام که دست مردم نیست.
دوست گرامی،جناب آقای فیرحی!
لطفا خودتون رو بگذارید جای یه آدم غیرِ مسلمون،اما بی غرض و مرض که این عبارت رو در متن تون می خونه و می خواد به کل یا جزیی از اون چیزی که شما قصد اصلاح اش رو دارید، توجه بکنه و اون هم مثل شما ردای تبلیغ دین رو به تن بکنه:
“توزیع غنائم”
من جای اون باشم، می گم مرده شورِ کلِ این بحث ها و این تاریخ غارت رو ببره، که بعدش ما بیاییم و بی خیال دعوای این پلشتی‌ها و جنایت ها، وسطِ دعوا نرخ تعیین کنیم.
آقا اگه حرفی در مورد دین شناسنامه ای مون می زنیم، بهتر نیست،اول از همه تکلیف این عناصر ماهوی و ماهیتی رو که دگرگون کننده ی کلِ بحثه روشن کنیم، تا این که از وسط دعوا برای حل مشکلاتِ فعلی مون شروع کنیم؟
دو تا مشاهده و یک نقل قول خدمت تون گزارش می کنم که پیگیری اش رو به عهده‌ی خود شما که اهل جستجویید و همه‌ی خوانندگان می گذارم:
نقل از ویل دورانت:
“تاریخ چیزی نیست جز مقدار زیادی حدس و باقیمانده‌اش: تعصب!”
نقل از سیاحی ایتالیایی در قرن پانزدهم میلادی:
مدینه،شهری با ۴۰۰۰ نفر جمعیت!
عکسی از مکه:
چند عکس از اوایل قرن بیستم از کعبه و مکه در اینترنت وجود داره که از هر تاریخ و قصه‌ی تاریخی، “کم حدس تر” است:
کعبه در سیل، احتمالا سال ۱۹۱۴ یا ۱۹۴۱
و
عکس دیگری را که من خود دیده ام و تلاش خواهم کرد هر سه منبع بالا رو در کامنت های بعدی بیاورم.
این ها به ما می توانند بگویند که انگار در واقع امر، خیلی هم خبری نبوده تووی اون جا.
حالا این ها رو بگذارید در کنار چیزی به اسم “برساخت گرایی”، اون وقت است که ستون خیمه ی خرگاهی که از دولت و تقسیم مال چپاول و غارت (تو بخوان مال حرام و شبهه)تماما فرو می ریزد و فقط می ماند سر به پایین افکندن و بس!
آقا، این بنده خداها که برادران نوعی ما بوده اند، در اون جا هیچ چیزی نداشته اند که شما بخواهید از توش، ملقمه‌ای از بحث های امثالِ لنین و ماکس وبر و پوپر رو از توش رد و تایید کنید.
هر چی بوده مال غارتی بوده و بس، و دعوای پسرعموها و باجناق ها و دامادها بر سر همون اموال غارتیِ مردمی که قبلا هم پادشاهان سرزمین های مفتوح از اون مردم دزدیده بودند.
حالا ما می خواهیم از توش صد تا تاکتیک و استراتژی و شهادت و … و … در بیاریم؟
آقا! به پیر، به پیغمبر، این کار ها رو امثال مرحوم سعید محسن، مرحوم رضا رضایی، مرحوم شریعتی، مرحوم اکبر گودرزی و خیلی های دیگه رفتند و خواستند از جایی که ایکس توش نبود، هم ایکس در بیارند، و هم چندین حرف دیگه ی الفبا رو که دلشون می خواست:
مصطفی شعاعیان به بهزاد نبوی می گه” بهزاد! جون مولا، مجاهدین ازم می خوان بیشترش کنم” (اندیشه پویا، ۴۹، ص.۹۵)
[کتابِ راه حسینِ مرحوم رضارضایی در اصل، محصول همکاری او با رضا رضایی بوده. او مسئول قاطی کردن گوشت و نخود لوبیای مارکسی برای ترکیب با آب و پیاز و ادویه ی اسلام بوده]
مصطفی ملکیان به درستی در مورد مرحوم شریعتی گفت:
ده سطل آب در چاه خشک می ریخت و مردم را صدا می زد و یک سطل لبریز از آب بیرون می کشید و نشان می داد و می گفت: و … اینک … آب، ای یاوه یاوه خلائق!
در ضمن شما رو دعوت می کنم به دیدنِ روایت شگفتِ طبری، این مورخ معتبر تاریخ
و
البته یادمون هم هست که اولین روایت‌های تاریخی از برهه ای که ما همگی یقه مون رو براش می درانیم، بیش از تقریبا ۱۴۰ سال با وقوع حادثه فاصله داشته اند.
و این یعنی فاتحه مع الصلوات!
به روایت طبری گوش بسپاریم:
چقدر راحت با تکیه به ملکیان (مرجعی قابل قبول!) هر چی خواستید نتیجه گرفتید!
در مورد فیزیک شیمی وغیره صحبت بفرمایید تا مشکلات علوم بنیادین براحتی حل شود!
محمد بن جریر طبری در کتاب تاریخ طبری:
[و عمر با لشکر آن‌جا فرو آمد و نامه نبشت به عبیدالله ابن زیاد و جواب آمد که
“حسین را نخست سوی من باید آمدن، تا من او را به یزید فرستم.”
(((حسین گفت:”من خود سوی یزید شوم. کسی را از آنِ خویش با من فرست.)))
عبیدالله گفت:”نخست به سوی من باید آمدن تا با من بیعت کند به سوی یزید”
حسین گفت:”من سوی عبیدالله نشوم”
و اندر این، یک هفته روزگار شد و حسین به لشکرگاه خویش همی بود و عمر به لشکرگاه خویش همی بود و چون وقت نماز بودی، همه از پس حسین صف زدندی و نماز کردندی.
و خبر سوی عبیدالله ابن زیاد شد. نامه کرد به عمر ابن سعد که “من تو را نه به آن فرستادم که با حسین منازعت کنی و از پس وی نماز کنی.” و مردی را بفرستاد، نامش کوثر ابن بدر تمیمی، و او را گفت:”اگر عمر حرب کند، و اگر نه، او را بند کن! تا من کسی فرستم که حرب کند.”
عمر چون این نامه برخواند، همانگاه برنشست و سپاه را برنشاند و آهنگ حرب کرد و بانگ کرد و گفت:”یا حسین، من جهد کردم که مگر حرب نباید کردن، تا به خون تو هنباز نباشم. این کار همی برنیاید و همی فرمان نکنی و عبیدالله اکنون رسول فرستاده است که اگر من حرب نکنم، مرا بند کند. تو را آگاه کردم.”
حسین گفت:” مرا امروز زمان ده، تا فردا!”
گفت:”دادم.”
پس حسین آن شب، همه شب، سلاح راست کرد.
پس به نیم شب، رسول عبیدالله ابن زیاد فراز رسید سوی عمر ابن سعد و گفت:”آب فرات بر ایشان بگیر! و دست بازمدار که آب خورند، تا از تشنگی بمیرند! و چون حسین را بکشتی، تنش به سم ستوران بکوب !”
عمر ابن سعد، همانگاه 500 مرد به لب رود فرات فرستاد، تا آن‌جا که آب‌خور بود بگرفتند.
سلام و درود بیکران …بسیار عالی …ممنونم …
تقدیس اوتاریتی چند نویسنده اجازه اندیشه را از ایرانی گرفته است. اگر فردی دارای اوتوریته جهانی سخنی گفت آیا نبایت مورد دقت قرار بگیرد و نقد شود؟ احساس حقارت در برابر دیگران عقلانی نیست.
دکتر محمد فاضلی نوشته است:
سخنرانی دکتر داود فیرحی، محقق و استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، با عنوان عاشورا و بحران خلافت از آن معدود سخنرانی‌هاست که علی‌رغم کوتاه بودن، توضیحی است عمیق از شرایط اجتماعی و سیاسی منجر به پیدایش حادثه عاشورا. چند خصیصه این سخنرانی، آن‌را به محتوایی ارزشمند برای شنیدن بدل می‌کند:
1. به‌کار گرفتن نظریات علوم سیاسی و جامعه‌شناسی برای توضیح شرایط اجتماعی منجر به پیدایش واقعه عاشورا
2. تبیین سازوکارهای پیدایش فساد سیستماتیک در جامعه
3. تبیین نسبت جامعه رانتی و کردار و اخلاق حاکمان
4. فراتربردن حادثه عاشورا از چارچوبی اسلامی-شیعی، و قرار دادن آن در چارچوب دولت‌پژوهی و شناخت‌های علوم انسانی و اجتماعی
5. ذکر سخنانی از حسین بن علی بالاخص در آخرین فراز سخنرانی که در آن امام حسین، منطق خود برای پا نهادن به میدان عاشورا را تشریح می‌کند.