صدانت

محسن آزموده| مفهوم كلیدی و اساسی اومانیسم در تصور رایج ما به معنای انسان‌محوری به جای خدامحوری است و بر این اساس سخن گفتن از «اومانیسم اسلامی» عجیب به نظر می‌آید. محمد لگنهاوزن اما به جنگ این تصور رایج اما به زعم او غلط می‌رود. او در گفتار پیش رو كه در دانشگاه شریف ارایه شده با نشان دادن معناهای متكثر و متنوع مفهوم اومانیسم نشان می‌دهد كه اتفاقا آن تصور رایج سخت غلط است و تنها اشاره به برخی از خوانش‌ها از این مفهوم دارد. به عبارت دیگر از نظر این پژوهشگر برجسته فلسفه غرب و فلسفه اسلامی با بازخوانی قرائت‌های مختلف از مفهوم اومانیسم درمی‌یابیم كه شمار قابل توجهی از تفسیرها از مفهوم اومانیسم، آن را همراه و سازگار با دین و دیانت می‌یابند. محمد(گری كارل) لگنهاوزن، استاد منطق و فلسفه و بنیانگذار انجمن دانشجویان مسلمان دانشگاه تگزاس جنوبی و عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در سال 1990 به دعوت انجمن حكمت و فلسفه به ایران سفر كرد و اكنون قریب به 3 دهه است كه در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی ایران به تدریس فلسفه و منطق جدید می‌پردازد. او در سال 1389 به عنوان چهره ماندگار فلسفه انتخاب شد.

ادامه مطلب “امكان اومانیسم اسلامی به روایت محمد لگنهاوزن”

پرسش اصلی این مقاله این است: «آیا خود دین نقشی در خشونت سیاسی بازی می‌کند؟». در آغاز اصطلاحات مربوط و رایج در ادبیات این بحث، مانند ”دین“؛ ”خشونت دینی“؛ ”خشونت سکولار“؛ ”خشونت سیاسی“ و ”فعل اختیاری“ را تعریف می‌کنم. سپس به بررسی دو استدلالی خواهم پرداخت که می‌توان به سود ادعای اینکه خود دین یگانه علت به اصطلاح نوع دینیِ خشونت سیاسی است، اقامه کرد، و از این بحث نتیجه خواهم گرفت که این دو استدلال در معرض نقد قرار دارند و هیچیک قادر به تأیید ادعای مذکور نیستند. در پایان تبیین مورد قبول خود از علت و ریشة اصلی خشونت سیاسی به نحو عام و راه‌حل درست آن را پیشنهاد خواهم کرد. همچنین از بحث خود نتیجه خواهم گرفت که تفکیک مشهور میان خشونت دینی و خشونت سکولار قابل دفاع نیست. ادامه مطلب “مقاله ابوالقاسم فنائی با عنوان «خشونت دینی: واقعیت یا توهم؟»”

اشاره: حسن جمشیدی، دین پژوه مشهدی، معتقد است اولین ویژگی انسان امروز نظر داشتن به عقل سیال تاریخی است. او انسان کنونی را آزاد، عاشق و عالم به زمانه می‌داند و عصر ما را عصر آزادی انسان می داند، عصری که کلیشه‌های جنسیتی را کنار زده و چون می‌داند به امر واقع دسترسی ندارد تفکری این‌دنیایی دارد. جمشیدی تداوم حیات فقه شیعه را در چنین زمانه‌ای که دموکراسی میراث غالب و بزرگ تجربه بشری است، توأم با چالش‌های رنگارنگ می‌بیند. این پژوهشگر به تبيين خصلت‌های انسان و جامعه‌ مدرن می‌پردازد و از جامعه‌ اطلاعاتی، نفی تبعيض عليه زنان، کثرت‌انگاری و دموكراسی به عنوان مبانی جهان جديد سخن می‌گوید و نسبت جهان جدید با فقه شیعه را می‌سنجد. او سرانجام به موضوع «عصری‌سازی» فقه شيعه اشاره می‌کند.

گفتنی است اين مصاحبه‌ در سال ۱۳۸۳ با این صاحب نظر عرصه‌ فقه و الهیات انجام شده است. حسن جمشیدی از پژوهشگران کنشگر مشهدی در حوزه الهیات و فلسفه است. او همچنین سابقه‌ای در تصحیح متون فلسفه و عرفان اسلامی دارد. از وی در سال های ۸۶ و ۸۷ خورشیدی تصحیح دو کتاب «ابواب الهدی» و «مصباح الهدی» از میرزا مهدی اصفهانی توسط نشر بوستان کتاب قم به چاپ رسیده است. وی در فقه و اصول شاگرد آیات عظام زنجانی، مرتضوی و چندین سال در درس خارج آیت الله العظمی عز الدین زنجانی  حضور مستمر داشته است. جمشیدی در فلسفه و عرفان اسلامی هم چندین سال شاگرد سید جلال الدین آشتیانی و آیت الله سید عزالدین زنجانی بوده است. ادامه مطلب “فقه شیعه در زمانه مردم‌سالاری، آزادی و برابری”

قبض و بسط تئوریک شریعت، نظریه تکامل معرفت دینی نام کتابی است که در سال ۱۳۷۰ در فضای فکری- فرهنگی جامعه ما منتشر شد. اما پیش از آن ، انتشارش به صورت سلسله مقالاتی در مجله کیهان فرهنگی از سال ۱۳۶۷ آغاز شد و بنابراین امسال سی‌امین سال انتشار این نظریه است. باشگاه اندیشه، به عنوان نهادی اندیشه محور که در طی دو دهه فعالیت خود سعی داشته است به کارنامه اندیشمندان ایرانی همواره نیم نگاهی داشته باشد و در بر پایی کرسی های نقد نظریات گوناگون پیشگام بوده است . اینک در آستانه سی‌امین سال‌گشت ظهور این نظریه، در نظر دارد به مدد دین پژوهان و صاحب نظران حوزه های فلسفه دین ، هرمنوتیک ،فقه و… نشست هایی را سامان دهد. ادامه مطلب “سی‌سالگی یک نظریه”

در بیان ناید جمال حال او      هر دو عالم چیست؟ عکس خال او     (م. د. دوم/191⁾¹

 

 

سرآغاز

علیرغم شهرت فزاینده‌ی مولانا جلال الدین محمد بلخی ، شخصیت و اندیشه‌ی راستین این عارف بزرگ، اغلب در هاله‌ای از پندار و تقدس‌گرایی پنهان بوده است. این کاستی، به‌خصوص امروزه با گسترش فضای مجازی که در آن اقسام داستان‌ها، آموزه‌ها و اشعار به نام مولانا بازنشر می‌گردد، شتابی محسوس یافته است. یک مشکل اساسی بخصوص در شناخت عمومی از چهره مولانا آن است که اغلب، به عمد یا به سهو، ابعاد عرفانی و عاشقانه شخصیت او بزرگ نمایی شده و در مقابل، جنبه های فکری، فلسفی و عقلانی اندیشه او مغفول مانده است. احساس نیاز به رفع چنین خلأی انگیزه‌ی آن شد که جستاری محققانه برای معرفی جهان‌بینی این متفکر مهم سده‌ی هفتم ارائه شود. از دید این قلم، چنین تحقیقی برای به دست دادن تصویری کم و بیش واقع‌نگرانه از اندیشه و پیام مولوی، بخصوص به مخاطب عام، گامی ضروری است. این گفتار، تلاش دارد تا طرحی فشرده از مدل هستی شناسانه‌ی مولانا و مهم‌ترین عناصر تشکیل دهنده آن به اختصار ارائه کند تا ضمن ابهام‌زدایی از شخصیت و افکار این اندیشمند بزرگ، مبنایی باشد برای شناختی حتی الامکان مستند و قابل اعتماد از پیام او. بدون شک، ترسیم شاکله‌ای هر چند فشرده از هستی‌شناسی حکیمی چون مولوی در نوشتاری چنین کوچک، گنجاندن بحر در کوزه است، و طبیعتا جستار حاضر را باید با چشم‌پوشی از این تنگنای ناگزیر خواند. روش‌ این مقاله، تتبع در مستندات موجود و نیز تحلیل فلسفی و زبان‌شناسانه‌ی پاره‌هایی از مثنوی معنوی، مهم ترین اثر حکمی و آموزشی مولاناست. ادامه مطلب “درآمدی بر هستی شناسی جلال الدین محمد بلخی”

طرح مسأله:

شاید یکی از بیش‌ترین پاسخ‌هایی که در مقابل عبارت‌های نسبی‌گرایانه (و به تبع آن پلورالیستیک و تکثرگرایانه) مطرح می‌شود را بتوان چنین صورت‌بندی کرد:

“عبارات مزبور اگرچه امور دیگر را از مقام مطلق بودن خارج می‌کنند اما خود در همین جای‌گاه می‌نشینند و علی‌رغم سلب اصالت از سایرین، ردای اصیل بودن را بر تن می‌کنند. این مسأله موجب می‌شود تا نتیجه‌‌ی کار نسبی‌گرایان خلاف ادعای اولیه‌ی‌شان باشد و ایشان را به ورطه‌ی تناقض بکشاند.”

این نوع نقد اگرچه در طول تاریخ از شایع‌ترین معارضه‌ها علیه جریان مزبور بوده است، اما آمیخته با مغالطه‌ای می‌باشد که آگاهانه یا ناآگاهانه مورد استفاده‌ی منتقدین (بالاخص منتقدین جریان سنتی) قرار می‌گیرد. لذا نیازمند ارائه‌ی پاسخی است که در همان دستگاه فکری مطرح گردد.

ادامه مطلب “آیا نسبی‌گرایی امری است خودمتناقض؟”

محمد علی طباطبائی (مهر داد)[1]

تقدیم به دکتر غلامعلی بسکی

که در جانب طبیعت ایستاد و مجیز ما را نگفت

ظهور «روشنفکران محیط‌زیستی» و محاسن آنان

مصطفی ملکیان در مقالۀ بسیار آموزندۀ «عیب و هنر روشنفکری» پس از اشاره به تعریف روشنفکری، اخلاق و آداب و آفات آن را با دقت خاص خودش برمی‌شمارد و توضیح می‌دهد. آنچه من در اینجا درصدد بیانش هستم، اشاره به طیفی نوظهور از روشنفکران، با عنوان روشنفکران محیط‌زیستی، است که ویژگی‌هایی که تا کنون از خود نشان داده تا حدی با همان اوصافی که ملکیان در تعریف روشنفکران بیان کرده، همخوان است. اینان دسته‌ای از متخصصان یا پژوهشگران در عرصۀ محیط‌زیست هستند که فراتر از حرفه/شغل یا علقه‌پردازی‌هایشان و از سر نوعی رایگان‌بخشی، یعنی یک احساس مسئولیت اخلاقی و فراتر از وظایف سازمانی/دانشگاهی و مبتنی بر حس دلسوزی برای انسان و طبیعت، وقت و انرژی‌شان را در کنار دانش تخصصی‌شان صرف اطلاع‌رسانی برای بهبود حال «حیات زمینی» می‌کنند. ادامه مطلب “در عیب و هنر روشنفکران محیط‌زیستی”

در مقایسه‌ میان افراد، و برترداشت یکی بر دیگری، استناد به علم و دانش آنها همواره متکای متینی بوده است. حُکَما از قدیم علم را از اهم نمادهای کمال می‌دانسته‌اند، و نزد آنان برتری عالم بر جاهل یا اعلم بر عالم بدیهی بوده است. تعابیر “کمال” و “بدیهی” نکته‌ای در خود دارد حاکی از این‌که برای باور به ارزش سواد ضرورت نیست به چیزی از سنخ دستاورد، نتیجه، فایده، و نظایر اینها برای آن اتکا کرد. درست همانطور که دماوند از بابت بلندی‌اش خواستنی است و لازم هم نیست که ارتفاع آن به‌دردی بخورد، علم هم کمال است و به‌خودی‌خود (یعنی فارغ از هر کارکردی) مایه و مبنای ارجمندی. ادامه مطلب “علم و سواد، میل و عمل”

محسن آزموده: دین به عنوان راه و روش فراروی انسان از این حیات ظاهری مادی برای ارتباط برقرار كردن با امر غیبی و معنابخشی و هویت‌بخشی به خود و جهان خود و سامان‌دهی به زندگی روزمره در ابعاد فردی و جمعی، واقعیت و حقیقتی همراه و هم‌دوش بشر است و وجوه و سویه‌های متكثری دارد، از عقاید و باورها گرفته تا مناسك و آداب، از جنبه‌های حقوقی و قضایی تا وجوه نهادی و مادی. مطالعه و تفكر درباره این سویه‌های متكثر نیز از دیرباز از سوی اندیشمندان صورت گرفته است. اگرچه حدود 150 سال اخیر، مطالعات دینی صورتی غیرتئولوژیك یافته است، یعنی تحقیق درباره دین صرفا از منظر باورهای باورمندان دینی شكل نمی‌گیرد و جامعه‌شناسان و انسان‌شناسان و روانشناسان و مورخان و باستان‌شناسان و عالمان علم سیاست و… نیز هر یك با دستگاه مفهومی و ابزارهای علم خود به پژوهش راجع به دین می‌پردازند. فیلسوفان در این میان از جدی‌ترین تامل‌گران دین بوده‌اند و در طول تاریخ فلسفه همواره نسبتی وثیق میان تامل فلسفی و باورهای دینی وجود داشته است. البته این نسبت در دوره‌های مختلف به شكل‌های گوناگون بوده است. از حدود 50-40 سال اخیر، مطالعه صرف فلسفی راجع به دین به‌ویژه در دانشگاه‌های آنگلو-آمریكن با عنوان مشخص «فلسفه دین» شناخته می‌شود، اگرچه تا پیش از آن نیز فیلسوفان برجسته‌ای به مطالعات غیرتئولوژیك درباره دین پرداخته بودند. امیر اكرمی فارغ‌التحصیل فلسفه دین از دانشگاه مك گیل كانادا و استاد مطالعات تطبیقی و اسلام‌شناسی در دانشگاه‌های ییل و ایسترن منونایت امریكا و پژوهشگر و استاد فلسفه و كلام اسلامی دانشگاه بیرمنگام در گفتار پیش رو به روند شكل‌گیری مطالعات دین و به‌ویژه فلسفه دین می‌پردازد. این متن، صورت منقح و ویراسته گزیده‌ای از سخنرانی او در اولین نشست از سلسله نشست‌های فلسفه دین در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است كه به همت دانش‌آموختگان فلسفه دین این پژوهشگاه برگزار شده و توسط صفحه اندیشه اعتماد تنظیم شده است.

ادامه مطلب “سیری در تاریخ فلسفه دین، عقل و اعتقاد دینی”

این مقاله خلاصه نقطه نظراتی است که از آنها به طور مشروح تری در کتابم “ذهن و عالم: چرا درک ماده گرایانه نئو داروینی از طبیعت تقریبا به طور حتم خطا است،” که سال گذشته توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شد، دفاع کرده ام.  از آن زمان، این کتاب توجه انتقادی قابل ملاحظه‌ای را به خود جلب کرده است، امری که با عنایت به عمق جا افتادگی جهان بینی که این کتاب به آن حمله می‌کند تعجب آور نیست.  به نظرم مفید آمد که خلاصه کوتاهی از دلایل محوری مورد بحث در این کتاب را ارائه کنم.

ادامه مطلب “لب کلام در کتاب ذهن و عالم”