صدانت

چاپ نخست این کتاب در سال ۱۳۷۷ منتشر شد، زمانی که یک سالی از پیروزی چپ­ های اسلامی قدیمی در قامت اصلاح طلبان جدید در انتخابات ریاست جمهوری ۲ خرداد ۱۳۷۶ می­‌گذشت و مباحث مربوط به جامعه مدنی، دموکراسی و آزادی سیاسی بسیار داغ بود. اکنون بیش از ۲۰ سال از آن زمان می­گذرد و با کمال شگفتی و شاید تاسف باید گفت مباحث این کتاب هنوز برای جامعه ما موضوعیت دارد. جنبش دوم خرداد که بعدتر به اصلاح­ طلبی معروف شد با طرح افکار و شعارهایی کم و بیش خارج از گفتار مالوفِ ایدئولوژی حاکم، اکثریت آرای عمومی به ویژه جوانان را جلب کرد و به قدرت رسید. این گفتار جدید عمدتا حول محور مفاهیمی مانند جامعه مدنی، حقوق شهروندی، آزادی اندیشه و مانند آن می­ چرخید. به نظر می­ رسید قریب به دو دهه پس از انقلاب اسلامی، دیگر گفتار ایدئولوژیک رسمی حکومتی که ناظر بر ارزش­های «سنتی» بود مانند سابق خریدار چندانی ندارد و بخش مهمی از نسل جدید برآمده از دامان انقلاب در دهه ۱۳۶۰ بیشتر به نگاه متفاوت و «مدرن» به انسان و جامعه علاقه ­مند است. البته شکی نیست که بحث «سنت و مدرنیته» به نوعی در سال­های منتهی به انقلاب آغاز شده بود که وجه غالب آنرا ستیز ایدئولوژیک با مدرنیته یا مظاهر زندگی «غربی» تشکیل می­ داد؛ اما این بار تفاوت در این بود که نه تنها کل مدرنیته در قالب­ هایی مانند «غرب­ زدگی» مورد نقد قرار نمی­ گرفت بلکه همدلی با برخی جنبه­ های آن تبدیل به بخش مهمی از گفتار اصلاح طلبان شده بود. این رویکرد جدید نیروهای چپ­ برای همرزمان سابق­شان از طیف سنتی، که بعدتر به اصول­گرایان معروف شدند، قابل درک و هضم نبود چراکه مشاهده می­ کردند افراطیون سابق اکنون به رقبای خود درس تساهل و تسامح می­دهند! جوانان پرشوری که از دیوار سفارت آمریکا بالا رفتند و تخم افراطی­ گری بی­ دلیل در روابط بین­ المللی را در کشور کاشتند، و یا با تنگ­ نظری و انحصارطلبی حوزه­ های فرهنگی و هنری را به زعم خود از نیروهای غیر خودی یا غیر انقلابی «پاک­سازی» کردند، و طرف­دار پی­گیر مصادره ­ها و سلب مالکیت­ ها بودند اکنون پرچم جامعه مدنی، مدرنیته و حقوق شهروندی را به دست گرفته­ اند. به هر حال، این تحول از افراطی­ گری به اصلاح­ طلبی، با شگفتی تایید­آمیز اغلب ناظران بی­ طرف، روشنفکران و پژوهشگران غیر حکومتی روبرو شد. به این ترتیب، اصلاح­ طلبان پایگاه اجتماعی گسترده ­ای در میان تحصیل­کردگان و اقشار متوسط جامعه پیدا کردند و در فاصله اندکی پس از پیروزی غیر مترقبه ۲ خرداد ۱۳۷۶، اکثریت چشم­گیری را در مجلس ششم در سال ۱۳۷۸ به دست آوردند. این پیروزی­ های نامنتظر، همه از جمله خود اصلاح­ طلبان را غافلگیر کرد. در مدت زمان کوتاهی کتاب­ها و نشریات اصلاح­ طلب با شمارگان کم­ سابقه­ ای جامعه را فرا گرفت و مباحث فکری و نظری همانند سال­های آغازین انقلاب در محافل آکادمیک و روشنفکری رونق پیدا کرد. ادامه مطلب “نوشتار موسی غنی‌نژاد با عنوان «اصلاح‌طلبی در مسلخ سوسیالیسم»”

مشکل اغلب روشنفکران اعم از ایرانی و غیر آن این است که از حداقل های دانش اقتصادی و مبانی آن آگاهی لازم ندارند، در نتیجه از این واقعیت بسیار مهم غفلت می‌کنند که آزادی اقتصادی و سیاسی از هم تفکیک ناپذیرند و سرچشمه واحدی دارند. اصول آزادی در اندیشه مدرن مبتنی بر حقوق ذاتی یا طبیعی انسان یعنی حق حیات و حق مالکیت به عنوان ادامه ضروی حق حیات است. آزادی در حقیقت بیانگر چگونگی استفاده از این حقوق در چارچوب قواعدی است که مانع ضایع شدن حقوق دیگر انسانها می‌شود. آزادی مفهوم مخالف بردگی است. برده موجودی است که از او سلب مالکیت شده و وجود او در مالکیت دیگران است. بنابراین مالکیت انسان بر وجود خود و مالکیت آنچه برای حفظ این وجود ضرورت دارد شرط لازم برای آزادی است. به سخن دیگر آزادی را بدون به رسمیت شناختن حق مالکیت فردی یا شخصی نمی-توان به طور منطقی تصور کرد. این تعریف از آزادی و درهم تنیدگی آن با مفهوم مالکیت را جان لاک در سده هفدهم میلادی مطرح ساخت و از آن پس به مبنای اصلی اندیشه مدرن اقتصادی و سیاسی تبدیل شد. اعلامیه های حقوق بشر که دموکراسی های مدرن غربی بر اساس آنها بنیاد گذاشته شدند عمدتا ریشه در اندیشه های آزادیخواهانه لاک دارند. از سوی دیگر، اندیشه اقتصادی مدرن که نماد بیرونی و تاریخی آن کتاب ثروت ملل آدام اسمیت است اساسا ملهم از نظریه مالکیت فردی لاک است. ادامه مطلب “نوشتار موسی غنی‌نژاد با عنوان «آزادی سیاسی، آزادی اقتصادی و دموکراسی»”

در تقسیمی غیرجامع، تاریخ فلسفة اسلامی به سه رویکرد مشایی، اشراقی و حکمت متعالیه تقسیم می‌شود. بنیانگذار فلسفة اشراق از پرنفوذترین حکمای مسلمان است که هم به‌لحاظ منش و شخصیت، و هم به‌لحاظ ساختار اندیشه تأثیر شگرفی در جریان‌های بعدی خود، خاصه حکمت متعالیه، عرفان نظری، و حوزه‌های مطالعاتی دیگری چون دین‌شناسی تطبیقی، بازخوانی فلسفة پیشاارسطویی، و نیز مطالعات ایرانی بر جای نهاد.

این تأثیرگذاری را می‌توان در سه حوزه ترسیم نمود: 1) شخصیت و منش خاص شیخ اشراق ؛ 2) روش‌شناسی او در مطالعات فلسفی و دین‌شناختی؛ و 3) دستاوردهای فلسفی، منطقی و معرفت‌شناختی.

این نوشتار با روش توصیفی‌ ـ ‌تحلیلی ابتدا شخصیت شیخ را براساس چارچوب نظریة شخصیت یونگ مشخص کرده، و مهمترین تأثیرات شخصیتی او را بر حکیمان بعدی می‌کاود؛ سپس در ادامه برجستگی‌های وی در حوزة روش‌شناسی و دستاورهای فلسفی، منطقی و معرفت‌شناختی را که اهمیت جریان‌سازی دارند، کنکاش می‌کند تا از سویی محورهای تأثیرگذاری یادشده را با داده‌های متقن معلوم نماید و از سوی دیگر اثبات کند که ساختار فکری شیخ اشراق از ساختار فکری فلسفة مشاء کاملاً جدا بوده و ویژگی‌های یک مکتب فلسفی متمایز را دارد.

ادامه مطلب “مقاله پری ایران‌منش با عنوان «تحلیل ساختار شخصیتی و نظام فکری شیخ اشراق ، با تمرکز بر محورهای تأثیرگذار آنها بر حکیمان مسلمان»”

در آوریل سال ۲۰۰۳، زمانی که ویروس سارس در بالاترین حدِ سرایت بود، به اجبار کرسی تدریس زبان انگلیسی در دانشگاه گوانگجو [در جنوبِ] چین را ترک کردم[۱]. بیست‌و‌سه ساله بودم. در راه بازگشت به خانه‌ام در فیلادلفیا، از فرودگاه شیکاگو به پدر و مادرم زنگ زدم. والدین‌ام گفتند به فرودگاه نخواهند آمد تا مرا با ماشین به خانه ببرند. آنها که گویی متقاعد شده بودند من اولین ناقلِ بیماری سارس و باعث و بانی شیوع این بیماری در امریکا خواهم بود گفتند وقتی به فرودگاه رسیدم سوار تاکسی شوم و مستقیماً به آپارتمان خواهرم بروم؛ جایی که آنها تصمیم داشتند مرا به مدت ده روز – با بسته‌ای خواربار و دستگاه دی‌وی‌دی – زندانی کنند. ادامه مطلب “قرنطینه‌ی گسترده‌یِ مردم راه مقابله با کرونا نیست؛ واکنش‌های خطرناک‌تر از ویروس”

روز سه‌شنبه 8 بهمن 1398، به همت دفتر همکاری‌های علمی بین‌المللی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، نشست «نلسون ماندلا، الگوی بردباری در سیاست‌ورزی (با نگاهی به کتاب با ماندلا در کشور رنگین کمان)» برگزار شد. سخنرانان این جلسه مصطفی محقق‌داماد، علیرضا قزیلی، محمدمهدی مجاهدی و جاوید قربان اوغلی (مولف کتاب) بودند.

در ابتدای نشست، دکتر محقق‌داماد سخنرانی کوتاه خود را با عنوان: «رواداری در حکمرانی» چنین آغاز کرد که آشنایی‌اش با ماندلا از طریق کتاب‌هایی است که خود وی در سفر به ایران برای دریافت درجه دکترای افتخاری به ایشان هدیه کرده و مقالات و نوشته‌های ایشان را دنبال کرده است.

وی در باب واژه «روادای» که در عربی «تسامح» و در انگلیسی (toleration) به آراء مختلف در تعریف این واژه پرداخت و از جمله به دیدگاه جان لاک که اولین نقطه عزیمت به دموکراسی را همین تحمل دیگری و رواداری اشاره کرد اما نکته اینجاست که آیا در دوران معاصر هم برای رسیدن به دموکراسی باید نقطه اولیه را رواداری دانست؟ آیا این به معنی صلح موقت و تحمیلی و به اصطلاح آتش‌بس نیست؟ و آیا مربوط به شرایط فرودستی نسبت به قدرت مقابل نیست؟ ادامه مطلب “نشست «نلسون ماندلا، الگوی بردباری در سیاست‌ورزی»”

به همت انتشارات ققنوس در ادامه نشست‌های ما و اندیشه رواقی ، کتاب تاملات نوشته مارکوس اورلیوس با ترجمه عرفان ثابتی برگزار شد. در نشست نقد و بررسی این کتاب مصطفی ملکیان و محمد مهدی اردبیلی حضور دارند و سخنرانی می کنند.

کتاب تاملات نوشته مارکوس اورلیوس با ترجمه عرفان ثابتی حاصل اندیشه‌ها و تفکرات یکی از نامدارترین فیلسوفان مکتب رواقی در باب مسائل بنیادین حیات آدمی است. مارکوس اورلیوس در این اثر می‌کوشد از منظری خودکاوانه، خواننده را در بصیرت‌هایی که از تأمل در مضامینی چون محدودیت‌های حیات آدمی، ناپایداری امور، قانون عقلانی حاکم بر چیزها، کردار درست در راه زندگی و معرفت به نفس حاصل کرده است شریک سازد و او را به پیمودن طریق خودشناسی ترغیب کند.

ادامه مطلب “سخنرانی مصطفی ملکیان و محمدمهدی اردبیلی در نشست “ما و اندیشه رواقی””

در پادكست «جهان شگفت انگیز مغز» که به تهیه کنندگی سیاوش صفاریان‌پور و حمایت ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی ساخته شده است، اسماعيل ميرفخرايى برنامه ساز و ژورناليست كهنه كار راديو و تلويزيون با متخصصان علوم شناختى به گفتگو مي‌نشيند و هر بار به گوشه اى از اين جهان شگفت انگيز مي‌پردازد. ادامه مطلب “پادکست «جهان شگفت انگیز مغز»”

ژان پُل سارتر و جامعۀ امروز ما

تأملی دربارۀ مفهوم «آزادی»

محمدرضا واعظ شهرستانی[1]

به باور ژان پُل سارتر [2] «انسان محکوم به آزادی است»؛ محکوم است چرا که خود را نیافریده و توسط دیگران به این جهان آورده شده است و در عین حال، آزاد است زیرا همین که پا به جهان گذاشت، مسئول همۀ رفتارها و گفتارهای خویش است.[3]

 اکنون این پرسش طرح می‌شود که چرا مسئولیت مستلزم آزادی است؟(پرسش اول) زیرا انسان تنها هنگامی در مورد عملی مسئول شناخته می‌شود که آن عمل را آزادانه انتخاب کرده باشد. برای مثال قاتلی که دارای جنون است به قصاص نفس محکوم نمی‌شود چرا که عمل قتل به طور آزادانه و در شرایط سلامت روانی از او سر نزده است و یا در حالت معکوس، من مسئول تک‌تک جملات این یادداشت هستم چرا که آزادانه این جملات را به تقریر درآورده‌ام. ادامه مطلب “نوشتار محمدرضا واعظ شهرستانی با عنوان «ژان پُل سارتر و جامعۀ امروز ما»”