گزارش روزنامه اعتماد از همایش نظام اخلاقی مولانا

گزارش روزنامه اعتماد از همایش نظام اخلاقی مولانا

سومین همایش مهر «مولانا» در روزهای پنجشنبه و جمعه (۱۱ و ۱۲ مهرماه) برگزار شد. این نشست سالانه به همت موسسه «سروش مولانا» در نظر دارد در طول بیش از یک دهه آینده طرحی مبسوط از مصطفی ملکیان با عنوان «نظام اخلاقی مولانا» را محور همایش های خود قرار دهد. در نخستین گام از این مسیر بحث «اخلاق و منابع هنجارگذار دیگر» و «تفاوت اخلاق و آداب و رسوم» با سخنرانی استاد ملکیان در تالار ایوان شمس آغاز شد که تقریری از آن را در ادامه می خوانید.

امروز در باب یکی از بندهای طرح اجمالی نظام اخلاقی مولانا سخن خواهم گفت و نیز بحثی خواهم داشت درباره تفاوت های میان «اخلاق» و «آداب و رسوم و عرف و عادات». اما پیش از آنکه به بحث خود بپردازم لازم می بینم که به عنوان مقدمه یی بر سخنرانی هایی که سروران و اساتید دیگر در این دو روز خواهند داشت نکاتی را عرضه دارم. این نکات نه تنها تمهید مقدماتی خواهد بود بر بحث خود من بلکه برای فهم سایر سخنرانی ها نیز مفید خواهد بود. اگرچه ممکن است در سایر مباحث، نکات دیگری زاید بر آنچه بنده مطرح می کنم ارائه شود اما به عنوان نخستین سخنران فکر می کنم که این مقدمه سازی باید از جانب من صورت بگیرد.

سخن را از حالات بهنجار روانی انسان آغاز می‌ کنیم. باید گفت که هیچ انسانی نیست که در حالت بهنجار آگاهی خود دست به کاری بزند الاآنکه قبل از اقدام به این کار در درون، ذهن، ضمیر و باطنش، یک «باید» تحقق پیدا کند. این نکته محتاج توضیح است اولاوقتی که گفته می شود حالات بهنجار آگاهی حالتی مراد است که همه ما نیز که در اینجا نشسته ایم از آن برخورداریم. در واقع اگر انسانی از چهار ویژگی در یک لحظه برخوردار باشد، گفته می شود که در حالت بهنجار آگاهی به سر می برد، اینکه اولازنده باشد و نه مرده، ثانیا بیدار باشد و نه خفته، ثالثا به هوش باشد و نه در حالت اغما یا کما و رابعا مست «لایعقل» بی توجه به اطراف نباشد.

روانشناسان چنین شرایطی را، شرایط «بهنجار آگاهی» می دانند. البته به جز این شرایط، انسان ها از حالات «نابهنجار آگاهی» نیز برخوردارند که روانشناسی تا به اینجا ۲۱مورد از آن را استخراج کرده است ولی معمولاانسان ها بیشتر عمر خود را در همین حالت اول یعنی حالت بهنجار آگاهی به سر می برند و نه در آن حالات ۲۱ گانه نابهنجار. حال سخن بر سر آن است که در حالت بهنجار آگاهی هیچ انسانی دست به کاری نمی زند مگر اینکه قبل از دست زدن به آن کار یک «باید» در درونش منعقد شده باشد. امری که ولو در یک میلیاردم ثانیه پیش از یک عمل (مثل برداشتن یک لیوان آب) یا بسیار متاخرتر از وقوع یک عمل شخص (مانند وانهادن یک ارتباط انسانی) در وی جوانه زده است تا وی به آن عمل دست بزند. این قاعده درباره همه اعمال «ارادی» انسان ها در حالت بهنجار آگاهی صدق می کند. حال این سوال پیش می آید که خود این «باید» از کجا در ذهن من پدید آمده؟ منشا آن کجاست؟ در پاسخ به این سوال ما به بحثی می رسیم که از آن به عنوان «منابع هنجارگذار» تعبیر می شود: یعنی همان منابعی که از دل شان این «باید»ها سر برمی آورند.

منابع هنجارگذار

درباره «تعداد» منابع هنجارگذار شمار متفاوتی در دیدگاه های مختلف دیده شده است، اما به رای شخصی من، شش نوع منبع هنجارگذار را می توان برشمرد. یکم: اخلاق، دوم: حقوق، سوم: آداب و رسوم و عرف و عادات چهارم: دین و مذهب، پنجم: مصلحت اندیشی و ششم: زیبایی شناسی و معنای سخن این است که اگر در هریک از «باید»هایی که برای انجام کاری پدید می آید دقت کنیم، می بینیم که آن «باید» از یکی از این «شش منبع» ناشی شده است. مثلاوقتی قصد حضور در مجلسی را داریم، «باید»ی در ما منعقد می شود اینکه در این مجلس «باید» متواضعانه رفتار کنم. وقتی قصد سخن گفتن داریم، «باید»ی در ما منعقد می شود اینکه: «باید» راست بگویم.

اما این «باید» متواضعانه رفتار کنم و «باید» راست بگویم از کجا به ما القا شده است؟ پاسخ اینجاست که این باور خاستگاه «اخلاقی» دارد: این «باید» از قلمرو «اخلاق» به درون ما راه یافته است. به عبارتی اگر نبود «اخلاقی زیستن» و اگر نبود «اخلاقی بودن» و اگر نبود «اخلاقی ماندن»، این نوع باورها در ما پدید نمی آمد.

پس خاستگاه این گونه باورها «اخلاق» است که نخستین منبع هنجارگذار به شمار می آید.

منبع دوم «حقوق» است. همه «باید»هایی که درون ما پدید می آیند به جهت اینکه در یک کشور خاص زندگی می کنیم و می خواهیم خود را تابع نظام حقوقی- قانونی آن جامعه قرار دهیم و به مقتضای آن رفتار کنیم، «باید» حقوقی هستند. بدیهی است که قانون، مبین «حقوق» است و نه مبین اخلاقیات.

از منبع هنجار گذار سوم به «دین و مذهب» تعبیر می کنیم. اگر به خود گفتید که باید نماز بگذارم، عشای ربانی به جا آورم یا پای دیوار ندبه، ندبه کنم، معلوم می شود که شما مسلمان، مسیحی یا یهودی هستید و چنین می کنید چون دین اسلام، دین مسیح یا دین یهود به شما فرمان انجام این اعمال را داده است. هرچه از این «باید»ها در انسان منعقد شد «باید»های اخلاقی یا وظیفه حقوقی-قانونی ما نیست بلکه این «باید»ها از دین و مذهب برخاسته است که به آن آداب مناسکی شعایری گفته می شود. این «باید»ها معمولادر «فقه» یک دین و مذهب خود را نشان می دهند.

منبع چهارم هنجارگذار «منبع آداب و رسوم و عرف و عادات» است. اینکه «باید» سیزدهم فروردین را در خانه نماند یا باید این روز را در دامان طبیعت گذراند یا در شب چهارشنبه سوری «باید» از روی آتش پرید یا باید آواز خاصی را بخوانم این «باید»ها نه «باید» اخلاقی هستند، نه حقوقی- قانونی و نه دینی و مذهبی. بلکه از دل «آداب و رسوم و عرف و عادات» جامعه من به عنوان یک جامعه «ایرانی» برمی خیزند. کما اینکه اگر ژاپنی بودیم، آداب و رسوم آن جامعه التزام به «باید»های دیگری را از ما طلب می کرد.

منبع پنجم هنجارگذار «زیبایی شناسی» است که منشا «باید»های زیبایی شناسانه به شمار می رود. این «باید»ها از حس زیبایی دوستی و زیبایی پرستی ما آدمیان برمی خیزد. به یاد داریم که افلاطون می گفت ما در ژرف ترین لایه «روان» خود فقط عاشق سه چیز هستیم: یکی عاشق حقیقت (=راستی)، دوم عاشق خیر (=خوبی یا نیکی) و سوم عاشق جمال (=زیبایی) . هرآنچه جز این سه چیز را در طول زندگی طلب کنیم، آن را نردبانی برای رسیدن به یکی از آن سه عشق خواهیم کرد. این سه مطلوب «ذاتی » آدمی هستند و بقیه مطلوب ها «غیری»اند که با یک واسطه یا چند واسطه ما را به سه مطلوب «بالذات» می رسانند. به این ترتیب بر اثر «زیبایی دوستی» که جزء لاینفک روح آدمی است، سلسله «باید»هایی در درون ما شکل می یابد. توجه به پاکیزگی (فراتر از جنبه اخلاقی آن در لزوم نیازردن دیگران با ناپاکی و آلودگی) یا آراستگی ظاهری (مانند مرتب کردن یا آرایش موی سر، اتوکردن لباس ها یا رعایت تناسب رنگ آنها) از حس زیبایی شناسی ما نشات می گیرد. حسی که به ما می گوید جهان را باید زیباتر از آنچه هست کرد یا به تعبیر بدبینانه، جهان را نباید زشت تر از آنچه هست کرد. چه خوشبین باشیم و چه بدبین، معدای آن در مقام عمل یک چیز است.

ششمین و آخرین منبع هنجارگذار اجتماعی «مصلحت اندیشی» است. سلسله یی از باورهایی که در ما پدید می آید به حکم آن است که ما مصلحت اندیش، عاقبت اندیش یا به تعبیر مولانا «عاقبت بین» یا آخرت بین هستیم. صورت استدلالی «مصلحت اندیشی» چنین است که هر هدفی- خرد یا کلان، کم اهمیت یا پر اهمیت، سرنوشت ساز یا مقطعی را در زندگی انتخاب کنید یک «باید» بر سر همه وسایلی که شما را به آن هدف می رساند، قرار می گیرد: «باید»های مصلحت اندیشانه. فرض کنید که هدف یک دانشجو قبولی در آزمون دکترای فلسفه است. پس «باید»هایی متوجه او می شود. باید کتاب هایی درباره دکارت، کانت، ابن سینا و… را بخواند اما اگر دست از هدف خود بردارد همه آن «باید»هایی که بر سر وسایل حصول آن هدف آمده بود فرو می ریزد.

بنا بر آنچه گفته شد به نظر می رسد به حصر استقرایی هر «باید»ی که در آدمی منعقد می شود در یکی از شش منبع هنجارگذار اجتماعی فوق (اخلاق، حقوق، دین و مذهب، آداب و رسوم، زیبایی شناسی و مصلحت اندیشی) منشا دارد. حال شما در خود بنگرید که آیا «باید»ی هست که از منشا هفتم یا هشتمی برخیزد؟ بدیهی است که در آن صورت باید بر این فهرست افزود.

سودمند های تفکیک منابع هنجارگذار

دانستن فرق این ۶منبع هنجارگذار با یکدیگر دارای سه اثر مهم است. به تعبیر دیگر اینکه بدانیم این شش منبع، کارایی خاصی دارند و میزان الزام متفاوتی می طلبند و شمار آن را نمی توان فرضا به پنج منبع یا دو منبع فروکاست، سه سود به دنبال دارد: نخستین سود آنکه، می فهمیم «اخلاق» با پنج منبع هنجارگذار دیگر تفاوت دارد. اهمیت فهم این نکته از آن رو است که به نظر من: همه کسانی که اخلاق را «نسبی» انگاشته اند، «اخلاق» را با ۵ منبع دیگر خلط کرده اند و گفته اند «احکام اخلاقی مطلق نیست». حال اگر دقت کنیم، می بینیم که همه مثال های مورد استفاده از سوی «نسبی انگاران اخلاقی» در اثبات سخن شان از قلمرو حقوق، آداب و رسوم، دین و مذهب و… برآمده است. پس نخستین اهمیت این تفکیک، نجات اخلاق از نسبی انگاری و رساندن ما به «مطلق»بودن اخلاق است. اینکه احکام -واقعا- اخلاقی مقید و مشروط نیستند و اطلاق دارند: یعنی در همه زمان ها، مکان ها و وضع و حال ها احکام اخلاقی یکسان برقرار می مانند.

من بر این فایده اول بسیار تاکید می ورزم که ما برای نشان دادن «نسبی نبودن» اخلاق باید آن را از ۵ منبع هنجارگذار دیگر تفکیک کنیم.

دومین اهمیت اینکه ما خود را «فریب» ندهیم. یعنی یک «باید» را در نزد خود به صورتی دیگر جلوه ندهیم. مثلافکر نکنیم که اگر لباس خاصی را بپوشیم متدین هستیم. زیرا آن لباس متعلق به آداب و رسوم و عرف و عادات این جامعه است و ربطی به دین و مذهب ندارد. نیندیشیم که فی المثل روزه داری مترادف با اخلاقی بودن است یا اینکه قوانین به جای ماهیت حقوقی برگرفته از دین و مذهب باشند. به عبارتی آنچه از جنس تبعیت از دین و مذهب است را، نوعی تبعیت از حقوق و قانون به حساب آوریم درحالی که التزام به قانون و التزام به دین یکسان نیست.

اما فایده سوم تفکیک و مرزگذاری دقیق بین شش منبع، این است که درمی یابیم در صورت تعارض میان دو منبع، باید جانب کدام یک را بگیریم؟ در حالی که اگر تفکیکی در کار نبود و تصوری یکپارچه از شش منبع وجود داشت، بروز تعارض، سرگردانی به بار می آورد.

ممکن است اخلاق بر من حکم کند که باید کار «الف» را انجام دهی و مذهب حکم کند باید کار «ب» را انجام دهی. اگر من درنیابم که این دو «باید» از دو قلمرو آمده اند و فکر کنم که فی المثل هردو از قلمرو «اخلاق» آمده اند یا هردو از قلمرو «دین و مذهب» متحیر می مانم که با دو «بایدِ» ناسازگار از جانب یک قلمرو چه کنم و جانب کدام یک را بگیرم؟ اما اگر بدانم که این دو «باید» از دو قلمرو آمده اند و نیز بدانم هرجا میان چنین «باید»ی با «اخلاق» تعارض حاصل شد باید جانب «اخلاق» را گرفت، آنگاه از سرگردانی رها می شوم. چنان که در تقابل «باید» دین و مذهب و «باید» آداب و رسوم باید جانب دین و مذهب را گرفت و عرف و عادات را تابع دین و مذهب کرد زیرا الزاماتی قوی تر دارد. به همین ترتیب در تعارض قلمرو «اخلاق» و «حقوق»، حقوق را باید تابع اخلاق کرد.

تفاوت «اخلاق» و «آداب و رسوم»

پس از این شرح ابتدایی درباره شش منبع هنجارگذار، طبق پیشنهادی که به برگزارکنندگان همایش داشته ام، در شش سخنرانی به تفاوت «اخلاق» با پنج منبع دیگر پرداخته خواهد شد که بنده به عنوان نخستین موضوع به اختصار هرچه تمام تر در ادامه سخنانم به تفاوت «اخلاق» و «آداب و رسوم و عرف و عادات» می پردازم. میان «اخلاق» و «آداب و رسوم و عرف و عادات» چهار تفاوت اساسی وجود دارد. نخستین فرق اینکه اگر یکی از مجموع آداب و رسوم جامعه یی تغییر یافت هیچ مشکلی در آن جامعه پدید نمی آید. مثلااگر در میان ما ایرانیان تا دیروز رسم بر آن بود که به قصد ادای احترام به دیگران کلاه از سر برداریم و از امروز اجماع بر آن شود که به علامت احترام کلاهی که در دست داریم را بر سر بگذاریم مشکلی پیش نمی آید. یا فی المثل قرار بگذاریم در تعطیلات نوروز به جای سیزده به در، پنج به در داشته باشیم، یا به جای چهارشنبه سوری، بر دوشنبه سوری توافق کنیم، باز هم اتفاقی نمی افتد. در واقع اگر یکان یکان و فقره به فقره آداب و رسومِ یک جامعه تغییر یابند، به شرطی که «اجماع» عمومی بر این عوض شدن وجود داشته باشد، مشکلی پیش نمی آید. اما آیا می توان همین کار را با «اخلاق» صورت داد؟ به فرض بیاییم به جای صداقت، تزویر و ریا بورزیم، به جای تواضع، تکبر پیشه کنیم، به جای وفای به عهد، خلف وعده و پیمان شکنی کنیم، به جای آنکه امانتدار باشیم، در امانت خیانت بورزیم، به جای عادل و منصف بودن، بی انصاف باشیم و به فرض، همگان نیز این تغییرات را بپذیرند، در چنین شرایطی «کیان اجتماع» از میان خواهد رفت.

چرا که استقرار احکام اخلاقی، قراردادی نیست. آنچه قراردادی باشد را با قرارداد می توان تغییر داد (مانند آداب و رسوم)، اما آنچه قراردادی نیست (احکام اخلاقی) را با هیچ قراردادی نمی توان تعویض کرد. به تعبیر دیگر، «اخلاق»، قرارداد بین انسان ها نیست بلکه از ذات امور انسانی و طبیعت بشری برمی خیزد. در واقع قوانین اخلاقی سلسله یی از «تکوینیات»اند نه «تشریعیات»: سلسله یی از امور طبیعی اند و نه قراردادی.

نتیجه فرق اول، فرق دومی است که در بیان آن باید گفت: اخلاق و آداب و رسوم به زمان، مکان و اوضاع و احوال هیچ بستگی ندارند. یعنی اگر یک سلسله قواعد اخلاقی، به واقع اخلاقی باشند- و نه خلط شده با حقوق، آداب و رسوم، دین و مذهب مصلحت اندیشی و… – در هر زمانی، مکانی و اوضاع و احوالی الزام آورند و خواه به آن عمل شود و خواه به آن عمل نشود بر دوش انسانند. البته باید گفت که مکان و زمان و اوضاع و احوال، اگرچه احکام اخلاقی را عوض نمی کنند اما ممکن است یک حکم اخلاقی را «بلاموضوع» کنند که بسیار هم رخ می دهد. دیده اید که گاهی در بازار زیر شیشه میز این آیه را قرارداده اند که «فضل الله مُجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما»، حال اینکه مقتضای صدق آن بود که آیه یی همچون «احل الله البِیع و حرم الربا» قرار داده شود. چراکه مضمون اولی هرچند صحیح ولی برای تاجر «بلاموضوع» است. چرا که بازار، مکان مجاهده نیست که مجاهدان را بر قاعدان ارزشی باشد. در نمونه یی دیگر، گاه با از دست رفتن موضوعیت حکمی اخلاقی، کسانی بر نسبیت احکام اخلاقی گمان برده اند. در حالی که اگر حکم اخلاقی «راستگو باش» برای فرد گنگ مادرزاد موضوعیت نمی یابد نتیجه نمی شود که «راست نباید گفت». چرا که راست گفتن و دروغ نگفتن در جایی موضوعیت می یابد که «گفتنی» در کار باشد.

حال آنکه «آداب و رسوم» تابعی از مکان (بین دو کشور که البته نافی برخی همپوشانی ها در جوامع همجوار نیست) و زمان (بین دو مقطع تاریخی) و وضع و حال (بین فقرا و اغنیا) هستند.

فرق سوم اینکه آداب و رسوم به نقش های اجتماعی بسیار (نمی گویم کاملا) وابسته اند، اما «اخلاق» به نقش های اجتماعی چندان (نمی گویم اصلا) وابسته نیست. ما غیر از آنکه انسانیم در زندگی نقش هایی را بر عهده می گیریم: مانند نقش پدری، نقش همسری، نقش دوستی، نقش معلمی، نقش کارمندی، نقش عضو فلان انجمن بودن و… ملاحظه می کنید که آداب و رسوم در واقع بیشتر درباره نقش ها سخن می گوید، که فی المثل پدر با فرزند خود چنین باشد، فرزند با پدر چنان: شوهر با همسر خود این گونه باشد و همسر با شوهر خود آن گونه: آداب جنگ یا صلح: آداب عزاداری و…

پس می بینیم که آداب، همواره مضاف الیه واقع می شوند. همچون آداب المعلمین یا آداب المتعلمین.

اما اخلاق به نقش های اجتماعی چندان وابستگی ندارد. اخلاق سلسله احکامی همگانی است. راست گفتن، تواضع و… از آن همه است فارغ از نقش هایی که در اجتماع برعهده دارند.

و سرانجام فرق چهارم اینکه به فرض اگر کسی موفق به تغییر آداب و رسوم شد، می تواند انواع جدید را به فرزندان خود بیاموزد و آنان اولاهیچ مقاومتی در برابر «یادگیری» این آداب و رسوم و ثانیا «رعایت» آنها در مقام عمل نشان نخواهند داد. مثلاآموختن این رسم نو به نوادگان که به جای سیزدهمین روز فروردین در یازدهمین روز آن به دامان طبیعت بروند. کما اینکه آداب و رسوم دائما در حال تبدل و تغییرند و نسل های جدید نیز پذیرای آن هستند. اما اگر روزی تصمیم گرفتیم که به جای راست گفتن، دروغ بگوییم و آن را به نوادگان خود نیز بیاموزیم، مشاهده می کنید که آنان از خود مقاومت روانی-عاطفی نشان داده و قادر به پذیرش آن نخواهند بود.

می بینید که هرچه با جدیت بخواهید اخلاقیات را با حربه «وضع» و «مواضعه» و «قرارداد» عوض کنید و سپس به نوادگان خود بیاموزید، نسل بعد با آنکه خبر از هیچ چیز ندارد و تازه پا به این دنیا نهاده است اما مقاومت نشان می دهد. به بیان دیگر، در صورت عوض شدن اخلاقیات، «سلامت روانی» افراد بر هم می خورد اما تغییر آداب و رسوم، تعریضی به روح و روان آدمیان ندارند. به تعبیر داروینی، این اخلاقیات برای تکامل ما ضرورت دارد و اقدام به تغییر آن، گویی مقاومت در برابر تکامل زیستی آدمی باشد و از این رو نسل های بعدی چنین مقاومتی را برنمی تابند.

پس از ذکر سه تفاوت به ذکر این نکته می پردازم و بحث خود را به پایان می برم که اگر حکم برآمده از یک «آداب و رسوم» با حکم برآمده از «اخلاق» در تعارض افتاد چه باید کرد؟ مثلادر باب رسمی در میان بنی اسراییل که در مواقع خاصی فرزند خود را به پای یهوه قربانی می کردند. چنان که پیش تر هم اشاره شد، در صورت تعارض «اخلاق» و «آداب و رسوم» در جمیع موارد، بدون استثنا، حکم «اخلاق» را باید بر حکم «آداب و رسوم» غلبه داد. به طور کلی در میان این منابع هنجارگذار شش گانه که شرح آن رفت، «اخلاق» بر سایر موارد رجحان دارد و در صورت تعارض با هریک از پنج منبع دیگر باید حکم آن را غلبه داد.

.


.

گزارش روزنامه اعتماد از همایش نظام اخلاقی مولانا

برگزار شده توسط موسسه سروش مولانا

روزنامه اعتماد | ۸ آذر ۱۳۹۴ | صفحات ۸ و ۹

.


.

فایل pdf این گزارش | ۳٫۵ مگابایت

.


.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *